Powstaną nowe prawa własności intelektualnej, czy zrezygnujemy z istniejących?

Prawo autorskie ze swej pierwotnej funkcji, ukrócenia samowoli drukarzy, stało się narzędziem w rękach wydawców. Dziś tworzenie - w swej generalnej masie - ma coraz mniejszą wartość. Kto się nie wybije i nie zacznie dyktować warunków, ten może - jak student w "marketingu szeptanym" - zarobić 10 groszy za komentarz na forum, albo będzie musiał dopłacić do tego, by ktoś zechciał wykorzystać jego utwór (jak to bywa czasem przy drukowaniu niektórych książek na konferencjach naukowych, gdzie autor dopłaca wydawcy). Powstały komputery, powstały sieci. Pojawiły się bazy danych i koncepcja sui generis ochrony baz danych (czyli ochrony baz danych niezależnie od tego, czy spełnia cechy utworu w rozumieniu prawa autorskiego; tu chronione jest spocone czoło producenta). Google niczym pająk, a wraz z Google również inni producenci baz, zapuścili swoje roboty na dostępne w Sieci zasoby. Zyskują coraz większą przewagę ekonomiczną. Zakładając, że formuła ochrony bazy danych za chwilę zostanie wypaczona (już jej wyrwano nieco zęby orzeczeniami ETS, chociaż potem próbowano te zęby na powrót wstawić), albo przejdzie ewolucję (wobec zmieniającego się otoczenia społeczno-gospodarczego), zastanawiam się czy powstanie jakieś kolejne prawo własności intelektualnej, czy też docieramy powoli do kresu...

Nie ma sensu stawać na barykadach, powiewać rewolucyjnymi sztandarami i wzywać do obalenia prawa własności intelektualnej. Wszystko ma swoje miejsce, czas i kontekst. To, co widać dookoła, to pierwsze syndromy cywilizacyjnej zmiany, która następuje nie dlatego, że ktoś za nią lobbuje. Zmiana powstaje w sposób naturalny... A jeśli to proces, to może da się przewidzieć jego następne etapy?

Wydaje mi się, że prawo autorskie (prawo autora do wyłącznego decydowania o swoim utworze i do pobierania wynagrodzenia) wobec powstawania społeczeństwa usieciowionego, będzie ograniczone do prawa osobistego, które będzie polegało na byciu autorem (czyli do tego, by jego nazwisko - jeśli zdecyduje się je ujawnić - było wiązane z daną informacją o twórczym charakterze; utwór to specyficzny rodzaj informacji) oraz do tego, by decydował kiedy dany utwór zostanie po raz pierwszy pokazany komuś drugiemu. Autor będzie decydował - podobnie jak dziś - kiedy dany utwór zostanie wyjęty z szuflady lub - skoro mowa o społeczeństwie sieciowym - kiedy z wersji "brudnopisowej", umieszczonej w niedostępnej normalnie części serwisu internetowego, zostanie przypisany do kategorii dostępnej przez ogół potencjalnych czytelników, widzów lub słuchaczy (to nie musi tak wyglądać; równie dobrze może to być metaforyczne przekopiowanie utworu z dysku lokalnego na sieciowy, ogólnodostępny, w ekstremalnej wersji: kiedy po prostu zdecyduje się go sieciowo ustalić). Potem rzucą się nań wszystkie roboty indeksujące, mechanizmy cache-ujące, agregatory kopiujące w najdziwniejsze miejsca i na najbardziej oddalone (geograficznie, bo przecież sieciowo tuż obok) dyski. Właściwie to się już dzieje.

Idzie społeczeństwo informacyjne i kto "dorwie" kawałek informacji, ten będzie starał się go wykorzystać aż do bólu, nic nikomu w zamian nie dając (por. Ile redakcje/wydawcy powinni płacić za wypowiedź, albo za udział w programach?, Prawa autorskie a Twórcy (czyli "Jeanny - end of the story" i inne utwory) i "Łapać złodzieja!": Kabaret zapowiedział pozew o naruszenie prawa autorskiego...).

Raczej nie przyjdzie gość z siekierą, raczej nie będzie tak, że system prawa będzie nazywał takie same zjawiska tymi samymi mianami (np. "twórca" to to samo co "user" w lansowanej ciągle koncepcji "user generated content", a jednak użytkownikowi odmawia się praw twórcy; por. Zielona Księga: Prawo autorskie w gospodarce opartej na wiedzy (bez wiedzy), a tu konkretny komentarz: User Generated Content w Zielonej Księdze, por. również Kampania społeczna na rzecz certyfikacji Twórców). To wszystko gra sił.

Chociaż wydawcy prasy prężą muskuły i ogłaszają, że będą pozywać (mniejsze) serwisy internetowe, które nakładają niejako dodatkowe elementy na gromadzone przez wydawców prasy informacje (por. Infor ma święte prawo pozywać kogo chce oraz Wydawcy prasy, internetowy clipping oraz "źródło internet"), to jednak niepokoją się, gdy ich "podwykonawca" (albo: "dostawca") podpisuje umowę z globalną i ogólnodostępną konkurencją (por. O zaniepokojeniu wydawców porozumieniem Google z agencjami prasowymi). Sam "dostawca" może zaraz zostać "zjedzony" przez nowego gracza (por. Rola agencji informacyjnych w społeczeństwie... informacyjnym). Obawiający się gry rynkowej wydawcy (mamy przecież swobodę umów, swobodę prowadzenia działalności gospodarczej) lansują przy tym rozumiane w specyficzny sposób pojęcie "dziennikarstwa obywatelskiego", w tym konkretnym rozumieniu oznaczające tyle, co zwolnienie dziennikarzy z pracy (tniemy koszty) i stymulowanie etosu "generowania" treści (wysiłku intelektualnego) przez pasjonatów, którym nie trzeba będzie płacić, lub trzeba będzie czasem ufundować jakąś nagrodę, np. sprzedawany normalnie przez siebie produkt (por. "Dziennikarstwo obywatelskie" nie istnieje, ponieważ nikt mi za to nie zapłacił). Dotyczy to wszystkich, którzy starają się zagarnąć pod siebie jak największą kupę liści, by wyżej na nich stanąć w walce o umożliwiające rynkowe przetrwanie przychody.

Ci, którzy dziś "żerują" na dziełach wytwarzanych indywidualnie, zupełnie nie oglądają się już na prawa autorskie i nie przejmują się ochroną baz danych. I nie myślę jedynie o osobach, którym przypina się w mediach łatkę "pirata", bo kopiują między sobą filmy i muzykę. Myślę również o wielkich, globalnych strukturach sieciowych, takich jak serwisy wyszukiwawcze (por. Przegląd wydarzeń - proces TPB, ugoda Google Book, pytania prejudycjalne o internetowy clipping... czy Kto komu i za co: nieoczekiwana zamiana miejsc w Wielkiej Brytanii), serwisy społecznościowe (które starają się "wyprać" użytkowników z ich praw, a to np. starając się sprytnie konstruować regulaminy; por. Duży może (chcieć) więcej - o regulaminie Facebook). Prawa indywidualnych członków społeczności są po prostu niewygodne.

Z okazji nadania przez Time tytułu człowieka roku "wszystkim" (por. Serwisy społecznościowe: wojna postu z karnawałem) pisałem w grudniu 2006 roku:

To nie jest wiek użytkowników. To jest wiek nowych pośredników. Użytkownicy przeglądający się w lusterku okładki Time'a mają do odegrania konkretną rolę: mają decydować o tym, co się najlepiej ogląda (w ten sposób zastępują redaktorów i działy badania opinii publicznej), mają wprowadzać treści (eliminując, lub w znaczny sposób ograniczając rolę "klepaczy" instytucjonalnych), mają wreszcie sami dokonać redystrybucji informacji o treści (przez linkowanie w ramach web 2.0), jednak sami nie mogą dysponować tymi treściami. Zawsze kieruje się ruch do ośrodka, który dysponuje infrastrukturą własną. Tam właśnie skupia się kontrola nad społeczeństwem. Prawdziwa rewolucja nastąpi dopiero wówczas, gdy każdy będzie mógł dowolny materiał opublikować na własnych serwerze, sam będzie mógł decydować o tym co opublikować, lub co usunąć. Na razie ta kompetencja po prostu przesunęła się do innych podmiotów. Podmiotów, co do których wciąż jest wiele wątpliwości czy działają zgodnie z obowiązującym w jakiejś części Sieci prawem.

Taka rewolucja, o której wówczas pisałem, chyba nie nastąpi. A może jednak? Aby zapewnić niekopiowalność zasobów indywidualnych członków społeczności potrzebne byłoby prawo wyłączne.

Po patentach, znakach towarowych, tajemnicach prawnie chronionych (których w społeczeństwie informacyjnym również nie da się utrzymać w tajemnicy, bo tajemnica powszechnie znana przestaje być tajemnicą, chociaż nadal jest chroniona przez system) i po prawie autorskim pojawiły się kolejne układanki własności intelektualnej, takie jak ochrona prawna odmian roślin, ochrona topografii układów scalonych, prawa pokrewne producentów fonogramów i wideogramów. Mówiło się o prawach nadawców (broadcasting), ale tu pojawiły "schody" (por. Zawał WIPO Broadcasting Treaty). Jest prawo pokrewne do baz danych, chociaż wydawało się, że ta ochrona straci na znaczeniu po serii orzeczeń ETS (por. Bazy danych: wyroki ETS), ale globalizujący się wymiar sprawiedliwości, który korzysta dyskretnie ze swej roli prawotwórczej, stara się nadać jakiś sens tej instytucji (por. "Pobieranie danych" z "bazy danych" w sprawie C-304/07) i może nawet przez jakiś czas taka ochrona będzie miała jakieś aksjologiczne uzasadnienie...

Społeczeństwo zmienia się w coraz szybszym tempie. Staje się coraz bardziej informacyjne (niezależnie od tego, co znajdziemy w dekretach i wezwaniach do tworzenia takiego społeczeństwa). Ludzie uczą się korzystać z nowych technologii informacyjnych, znajdują dla nich nowe zastosowania i jest to - w moim odczuciu - droga bez odwrotu. Nie zmienią tego przepisy tworzące kolejne monopole informacyjne, kreujące nowe prawa wyłączne, które miałyby powstrzymać kogoś przed korzystaniem z informacji. Masa uczestników społeczeństwa informacyjnego rzuca się na informacje i przetwarza je, nie oglądając się na innych. Dlaczego? Ponieważ to technicznie możliwe i pozostaje w zasięgu upowszechnionej w domach (w tej części globu, bo przecież niekoniecznie na afrykańskich sawannach) technologii. Jasne, że można próbować instalować fabrycznie w sprzęcie różnego rodzaju DRM-y i inne "skuteczne techniczne zabezpieczenia", ale ludzie dość sprawnie potrafią sobie z nimi poradzić (por. Stado może przejść przez dziurę po sprytnej krowie, czyli CSS nie jest "skutecznym" zabezpieczeniem).

Już wcześniej było wiadomo, że nikt nie tworzy w próżni. Darwin nie wymyślił swojej teorii bez wspinania się na ramiona innych (którzy przed nim formułowali tezy o ewolucji gatunków), podobnie jak przed maszyną parową Watta istniały inne maszyny parowe (nawet w starożytnym Egipcie). Po prostu przyszedł odpowiedni czas na powszechne użycie danej technologii, przyjęcie danej koncepcji. Rozwój społeczny był na to gotowy. Teraz nagle wszystko przyspieszyło. Wydaje się, że prawa własności intelektualnej stanowią raczej ograniczenie innowacji niż jej wsparcie (por. Przestrzeń fazowa kultury oraz Czy dziś jest pełnia? Akademicy i badacze za liberalizacją własności intelektualnej). Nie zajmuję stanowiska (prawie widzę oburzone twarze niektórych czytelników, którzy lobbują zwykle za innymi rozwiązaniami, ale ja nie lobbuję, ja się zastanawiam w którym kierunku to zmierza w dłuższej perspektywie, gdzie jakikolwiek lobbing nie ma znaczenia).

Wszystko nagle przyspieszyło na drodze - jak się wydaje - naturalnej ewolucji (nomen omen) człowieka. Wykształciliśmy wielkie mózgi i przeciwstawne kciuki, ale to za mało. Wymyśliliśmy edukację: najpierw bajki niosące przesłanie dzieciom, potem system kształcenia, przygotowujący nowe pokolenie do życia w okolicy fabryki. Powstały biblioteki, potem Tim Berners-Lee wraz z innymi stworzył podwaliny pod bibliotekę bibliotek. Wybucha "inteligencja zbiorowa" na niespotykaną do tej pory skalę. Wszystko oparte na czerpaniu z dorobku innych, na sięganiu do globalnego zasobu informacji, który powoli wyłania się z rozproszonych do tej pory zasobów informacyjnych.

Istnienie koncepcji praw wyłącznych do informacji powoduje jednak, ze użytkownicy tej biblioteki bibliotek "piracą" twórców, twórcy "piracą" innych twórców (nawiasem mówiąc: jeśli p. Maryla Rodowicz zdecyduje się kandydować do Parlamentu Europejskiego, to zastanawiam się, jakie będzie miała stanowisko w sprawie własności intelektualnej po swoich doświadczeniach związanych z klipem do "Marusi" i po orzeczeniu Sądu Apelacyjnego (Sygn. akt VI ACa 1658/07)?), "nie-piraci" "piracą" użytkowników... Dziś się okazuje, że "piraci" zaczęli "piracić" innych "piratów" (por. iPhone Pirating App Attacks Rival Pirate App Store)... Wszyscy kopiują informacje, wszyscy korzystają z informacji nie oglądając się na innych, ale są też w systemie prawnym siły inercji, a także takie siły, które zmierzają do tego, by mechanizm prawny ochraniał flanki danej aktywności (biznesowej)...

Kolejne podmioty dysponujące siłą ekonomiczną, które wyłonią się (chwilowo?) na wierzchu bulgoczącej właśnie magmy i z gracją (oraz coraz większym wysiłkiem) zawirują pod pokrywką, unosząc się na ramionach innych, zechcą wspierać prawną ochronę dla zaplecza swojej ekonomicznej przewagi.

Być może globalne wyszukiwarki postanowią zacząć głośno domagać się tego, by nie można było budować nowych usług na ich infrastrukturze i na ich zbiorach (tu ciekawe doniesienie, które pojawiło się niedawno, a które dotyczy chłopaka, a właściwie jego ojca, który zrobił interfejs do YouTube: 15-latek udostępnia Muziic - program do strumieniowania muzyki z YouTube), chociaż same zbudowały swoje usługi na zbiorach innych? Na razie Wykop.pl domaga się tylko medialnie uznania, że to ten serwis jest "źródłem" dla niektórych doniesień prasowych, chociaż idea tego serwisu (sklonowanego z serwisu Digg.com) polega na tym, że "członkowie społeczność" przekonują się nawzajem, że dany, znaleziony w Sieci zasób, zasługuje na uwagę, a więc to ten zasób jest źródłem, nie zaś serwis, w którym użytkownicy się do niego przekonali... Jeśli takie modele biznesowe zyskają na popularności i znajdą sposób na zarabianie dużych pieniędzy, to będą domagały się ochrony prawnej. Ale raczej - jak uważam - nie prześcigną globalnego systemu "porządkującego" Sieć (jeśli Google nie zyskałby swojej pozycji, to ktoś inny musiałby ją zająć i stworzyć interfejs do biblioteki bibliotek, a było przed Googlem kilka prób - kto dziś pamięta HotBota?)... Po Google Inc. przyjdzie coś nowego, chociaż próg wejścia jest coraz wyższy (w końcu to rynek globalny, a każde rozwiązanie zyskujące popularność można szybko skopiować i wprząc w istniejący wcześniej zaprzęg biznesowy).

Pojawią się nowe prawa własności intelektualnej, czy raczej - wobec obserwowanej praktyki społecznej, która coraz bardziej ostentacyjnie zaczyna je ignorować - stopniowo będą wygaszane? Kocioł bulgocze coraz bardziej dynamicznie. Proszę pamiętać, że firma Google powstała w 1998 roku. Prawodawca (globalny?) może nie wyrobić się z przygotowywaniem nowych regulacji, wymiar sprawiedliwości może nie podołać, bo proces sądowy będzie toczył się dłużej niż na osi czasu układać się będzie krzywa obrazująca powstanie, szczyt aktywności i upadek aktualnego lidera... Co dalej?

Bo z Sieci społeczeństwo raczej chyba nie zrezygnuje...