Społeczna, elektroniczna partycypacja w Polsce - ucieczka do przodu

Korzystając z rozgrzewki i tego, że tak wiele osób zdecydowało się zainteresować aktualnymi pracami rządu (wiadomo - chodzi mi o "Rejestr") chciałbym wrócić do proponowanego już w tym serwisie pomysłu: rozważenie możliwości elektronicznego składania podpisów w ramach obywatelskiej inicjatywy legislacyjnej (to tekst sprzed dwóch lat). Stali czytelnicy pamiętają, że jestem przeciwnikiem wprowadzenia "wyborów przez internet" i "wyborów wspieranych elektronicznie" (więcej o tym w dziale wybory). Ale dyskusja o usprawnieniu istniejącego już instrumentu prawnego, jakim jest możliwość zgłoszenia do Sejmu projektu ustawy, nie jest - jak uważam - obarczona tymi zagrożeniami, z którymi trzeba by się zmagać projektując system wyborczy. Sto tysięcy obywateli może podpisać się dziś na papierowym formularzu z poparciem pod projektem. Musi to zrobić jawnie, imieniem i nazwiskiem. A gdyby tak dać możliwość podpisania się elektronicznie?

Wedle doniesień mediów "internauci wygrali" w piątek z rządem, chociaż ja uważam, że tak naprawdę rozpoczęliśmy dopiero jakąś bardziej publiczną dyskusję i nie chciałbym tu stosować retoryki rywalizacji.

To początek dyskusji, w której konsekwentnie podnosiłem problem przejrzystości procesu stanowienia prawa, konsultacji na każdym etapie prac legislacyjnych, dostępności źródeł (por. również: Polska Wiosna Ludów w Zimie 2010, czyli o czym moglibyśmy rozmawiać). Wszystko to związane jest ze zwiększeniem "partycypacji społecznej w życiu publicznym". Pójdźmy w rozważaniach o krok dalej.

Art. 4 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza, że "władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu". Kolejny ustęp dodaje, że "Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio". Lub bezpośrednio. Art. 118 ust. 2 Konstytucji przewiduje, że inicjatywa ustawodawcza przysługuje grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu, a tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa. Jest taka ustawa, która dotyczy tej właśnie kwestii: ustawa o wykonywaniu inicjatywy obywatelskiej przez obywateli. Trzeba to jeszcze przeanalizować, ale wysunę ostrożną tezę, że niewiele trzeba by tam zmienić, by nagle, poza "tradycyjną formą papierową" dopuścić również możliwość popierania danego obywatelskiego przedłożenia w wersji elektronicznej.

Problemem jest dziś art. 9 wspomnianej ustawy. Brzmi on w sposób następujący:

Art. 9.
1. W miejscu zbierania podpisów obywateli musi być wyłożony do wglądu projekt ustawy.

2. Obywatel udziela poparcia projektowi ustawy, składając na wykazie, obok swojego imienia (imion) i nazwiska, adresu zamieszkania oraz numeru ewidencyjnego PESEL, własnoręczny podpis. Na każdej stronie wykazu musi znajdować się nazwa komitetu i tytuł projektu ustawy, której obywatel udziela poparcia.

3. Wycofanie poparcia udzielonego projektowi ustawy jest nieskuteczne.

4. Wzór wykazu, o którym mowa w ust. 2, ustala, w drodze rozporządzenia, Prezes Rady Ministrów po zasięgnięciu opinii Państwowej Komisji Wyborczej.

"W miejscu zbierania podpisów" - tu jest kłopot, gdyż to "miejsce" jest rozumiane jako fizyczne miejsce "w realu" (posługując się cytatem z Prezesa Rady Ministrów). Przepis ten mógłby brzmieć nieco inaczej. Mógłby zakładać, że projekt powinien być wyłożony do wglądu w miejscu zbierania podpisów, a w przypadku, gdy obywatele zbierają podpisy drogą elektroniczną - projekt taki jest udostępniony elektronicznie (nie przemyślałem tego jeszcze, ale przecież do inicjatora akcji można przesyłać projekt w całości podpisany i wówczas ratio zostanie osiągnięte - składający podpis będzie wiedział, co podpisuje, bo przecież o to właśnie chodzi; może być również tak, że projekt mógłby być ogłoszony np. na internetowych stronach Państwowej Komisji Wyborczej, która byłaby "hostem").

Gdyby uporać się z problemem "miejsca zbierania podpisów" trzeba by zastanowić się nad mechanizmem elektronicznego zbierania poparcia pod obywatelską inicjatywą. Należałoby wymyślić jakiś rozsądny logistycznie algorytm, albo nawet kilka algorytmów. Dziś obywatele podpisują się na (papierowym) wykazie. Gdyby podejść do problemu elektronicznego podpisywania się w akcie poparcia inicjatywy - nie musiałby to być wykaz, a na przykład - jak wspomniałem wyżej - przesłana do organizatora, podpisana elektronicznie treść proponowanego aktu normatywnego. To tylko jedna z opcji. Inną może być zaprojektowanie w ramach Państwowej Komisji Wyborczej (której przecież ufamy) pewnej elektronicznej platformy.

Tu nie ma tych problemów, które są przy projektowaniu wyborów powszechnych. Składający podpis musi być w pełni identyfikowalny, co zapewnia jeden podpis popierający, nie ma problemu tajności głosu. W ramach procedur elektronicznego zbierania poparcia pod projektem mogłaby nawet istnieć alternatywa: albo zbierasz samodzielnie (np. nie ufasz PKW) i gromadzisz pliki od 100 tys ludzi, każdy z nich to treść projektu, ale podpisana elektronicznie, albo przeprowadzasz akcję z wykorzystaniem publicznej platformy konsultacji społecznych (np. w ramach PKW, lub gdzie indziej, byle zagwarantowane były mechanizmy dające rękojmie wiarygodności - to oczywiście samo w sobie jest wyzwaniem). W ramach jednego procesu gromadzenia poparcia dla inicjatywy różne drogi (tradycyjna i elektroniczna) mogłyby być stosowane równocześnie.

Do niedawna myślałem, że projektując elektroniczne wspieranie dla obywatelskiej inicjatywy obywatelskiej nie trzeba by modyfikować delegacji ustawowej z ust. 4 wskazywanego wyżej przepisu. Uważałem, że Premier (po zasięgnięciu opinii PKW) mógłby na podstawie dokładnie tej samej delegacji zmodyfikować już istniejące rozporządzenie, tj. rozporządzenie z dnia 28 września 1999 r. w sprawie ustalenia wzoru wykazu obywateli, którzy udzielają poparcia projektowi ustawy stanowiącej przedmiot inicjatywy ustawodawczej. Jeśli jednak dopuścić alternatywne formy elektronicznego poparcia - podpisy zbierałoby się nie koniecznie na "wykazie". To zaś wymagałoby modyfikacji całego konceptu art. 9 ustawy.

Skoro wszyscy jesteśmy dziś zgodni, że dzięki "nowym technologiom" (które za chwilę będą prozą życia i nikt ich nie będzie dostrzegał) można zwiększyć tak zwaną partycypację obywatelską w życiu publicznym, skoro rząd - ustami Szefa Rządowego Centrum Legislacji Macieja Berka - zapowiada "stworzenie mechanizmów, dzięki którym możliwe będzie pełne śledzenie procesu legislacyjnego nad daną ustawą w Internecie" (chociaż "Minister znaczył jednocześnie, że nie będzie to pomysł na integrację Biuletynów Informacji Publicznej" - na co jeszcze w tym serwisie będę chciał odpowiedzieć w dziale BIP niniejszego serwisu) i skoro 59% gospodarstw domowych jest już podpiętych do Sieci... Ułatwienie jawnego (to ważne) i elektronicznego popierania inicjatywy obywatelskiej wobec rozwoju nowoczesnych technologii wydaje się możliwe, a koncepcja pozbawiona jest tych wad i zagrożeń, o których wiemy w przypadku projektowania elektronicznego wsparcia wyborów powszechnych.

Nie ma dla mnie teraz znaczenia, kto będzie w przyszłości z takiego narzędzia korzystał (czy z lewej, czy z prawej, czy się będę zgadzał, czy będę krytykował zgłaszane i podpisywane elektronicznie inicjatywy obywatelskie). Zebranie stu tysięcy podpisów jest sporym wyzwaniem (i nawet pod protestem do Pana Prezydenta podpisało się blisko 80 tys ludzi, a nie sto tysięcy). Chodzi o to, by dać społeczeństwu narzędzie do sprawniejszego uzyskiwania realnego wpływu na życie publiczne. I to jest uzupełnienie do jednolitych, przejrzystych, dostępnych, aktualnych serwisów rządu, sejmu i trybunałów. To uzupełnienie do platformy konsultacji społecznej, o której była mowa na spotkaniu u Pana Premiera.

Proponuję dyskusję nad usprawnieniem znanego już instrumentu prawnego, który ma również swój odpowiednik na poziomie Unii Europejskiej. Koncepcja traktatu konstytucyjnego nie zyskała aprobaty, a tam przewidywano obywatelską inicjatywę legislacyjna na poziomie Unii (por. Jeszcze dwa tygodnie by zebrać milion podpisów na rzecz osób niepełnosprawnych). W to miejsce mamy Traktat lizboński wprowadził (więcej na ten temat można przeczytać na stronie Konsultacje społeczne w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej; Sygnalizowane wyżej konsultacje społeczne na poziomie UE zakończyły się wraz ze styczniem 2010 r. Teraz oczekujemy, że Komisja Europejska wystąpi do Parlamentu Europejskiego i Rady Ministrów z wnioskiem o przyjęcie rozporządzenia). Polska obejmie prezydencję Rady UE w 2011 roku. Zakładam, że - tak jak było w innych przypadkach - Francja, Wielka Brytania, Niemcy, Czechy - wraz z objęciem prezydencji pojawi się również w Polsce niezwykły lobbing np. w sferze zaostrzenia prawa autorskiego (proszę sprawdzić, kiedy i gdzie pojawiały się np. pomysły "trzech ostrzeżeń i odcięcia od Sieci"). Wiem, że w ministerstwach trwają gorączkowe prace nad pomysłami: "co my też tej Unii możemy zaproponować?". Dobrze przemyślane i (z)realizowane rozwiązanie mogłoby być wkładem Polski w upowszechnianie mechanizmów demokratycznych Unii Europejskiej, w której - jak na razie - trudno czasem uzyskać informacje o planach przedstawicieli.

Wracając na grunt krajowych rozważań normatywnych - oczywiście są problemy z samym podpisem elektronicznym. Niezależnie od tego, czy Ministerstwo Gospodarki wygra z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji, czy będzie odwrotnie (a więc czy będziemy mieli - jak chcą niektórzy - "oligopol certyfikatorów", czy powszechnie zaimplementowane narzędzie w dowodzie osobistym), to chodzi mi o kolejną warstwę zastosowania płaszczyzny cyfrowej w życiu publicznym. Wiem, że projektowane narzędzia np. w e-PUAP (zaufany profil, itp.; por. Sejm przyjął (jednogłośnie) sporą nowelę ustawy o informatyzacji), albo elektronicznym postępowaniu upominawczym (co komentowałem w tekście E-sąd i Elektroniczne Postępowanie Upominawcze dostali serią rozporządzeń), a także w sferze obowiązków podatkowych (por. 487 stron wskanowanego kodu od Ministra Finansów), mogłyby podpowiadać delikatnie pewne możliwości rozwiązań. Jestem daleki od tego, by projektować kolejną platformę za olbrzymią ilość niewiadomo-czy-dobrze-wydanych pieniędzy w ramach specyficznego sposobu stosowania w Polsce zasad zamówień publicznych na rozwiązania informatyczne...

Patrzę w sufit i myślę niezobowiązująco, nie wiedząc, czy z sensem: gdyby tak zainteresować podobną ideą tych wszystkich internautów, którzy z dużym entuzjazmem dołączali do for społecznego sprzeciwu wobec Rejestru, to czy miałoby to sens? Czy - skoro Rząd, Pan Prezydent (który również ma inicjatywę ustawodawczą), Rzecznik Praw Obywatelskich (który pochyla się nad przestrzeganiem wolności i praw konstytucyjnych) dostrzegają środowisko internetowe - czy konstytucyjne organy państwa, niezależnie od tego, czy aktualnie uczestniczą w pewnej politycznej dyskusji, zainteresowane byłyby rozmową na wyżej przedstawiony temat? Czy organizacje społeczne, korzystając coraz sprawniej działającego zaplecza intelektualnego, chciałyby się włączyć w przygotowanie projektu, uzasadnienia (wraz z OSR!) i w przypuszczenie szturmu druzgocącej krytyki takiego pomysłu? Gdyby kurz opadł, a wiązania krystaliczne zyskały nową strukturę pod presją publicznej dyskusji - można by wówczas położyć na stole taki projekt i powiedzieć: słuchajcie, mamy tu takie coś...