Analityka publiczna - kilka zdań "do dyskusji"

Katarzyna Szymielewicz opublikowała tekst pt. Algorytmy stały się narzędziem władzy. Czy potrafimy jeszcze je kontrolować? Tekst jest skrótem artykułu opublikowanego przez Fundację Badań Przestrzeni Publicznej "TU" w książce podsumowującej program rezydencji artystycznych między Warszawą i Berlinem. Tekst zaczyna od słów "Odkąd Internet i technologie informatyczne zawładnęły rynkiem i stały się kluczowym narzędziem w walce o polityczne wpływy, ich paliwo – dane – urosły do rangi strategicznego zasobu". Prawie zgoda. Ale wypadałoby - jak uważam - dodać kilka zdań komentarza do linkowanego tekstu. Bo przydałaby się dyskusja.

Katarzyna pisze o innym nieco aspekcie analizy danych, niż analiza, która potrzebna jest by przeprowadzić proces oceny wpływu regulacji lub polityk publicznych (również ex post). Przy OSR-ach też musimy monitorować dobrze dobrane mierniki, analizować grupy obywateli, których zidentyfikowany (jakoś) problem rozwiązać ma projektowany przepis (również ten, który uchyla jakiś obowiązujący już przepis; przy czym OSR może doprowadzić do konkluzji, by zastosować dla rozwiązania problemu pozalegislacyjne narzędzia).

Generalnie analityka publiczna jako zaplecze i proces jest fundamentem, na którym można próbować realizować w większym stopniu postulat tworzenia prawa w oparciu o dowody.

Analityka publiczna nie jedną ma twarz. Katarzyna pisze o jednej z nich - o "fetyszu wielkich danych: wierze w to, że wystarczy zebrać odpowiednio dużo informacji, by zobaczyć przyszłość i zapanować nad teraźniejszością". Katarzyna wskazuje na problem gromadzenia "danych o człowieku" (nawiasem mówiąc - ilustrując tekst cytatem "jesteś tym, koto znasz" czyni to w serwisie, który powstał jako środowisko budowy i prezentacji swojej "społecznej sieci" zawodowej).

Aby zastymulować nieco dyskusję napiszę, że można nie zgadzać się z tezami tekstu Katarzyny (pamiętajmy wszakże, że to skrót większego tekstu) na różnych polach. Można by zacząć od tytułu. "Algorytmy stały się narzędziem władzy". Moim zdaniem algorytmy zawsze były narzędziem władzy, a zatem nie "stały się", tylko są i zawsze były, odkąd jakaś władza (w domyśle: kogoś nad kimś) istniała. A istniała od zawsze, a przynajmniej od czasu, gdy jeden włochaty podporządkował sobie innych włochatych za pomocą ostrzejszego kamienia, suchej gałęzi czy ogryzionej kości udowej, a to by kontrolować zasoby jedzenia, potencjał rozrodczy, albo inne podstawowe, ważne dla przetrwania elementy życia.

Analizy i algorytmy stosujemy wszyscy. Kiedy robimy domowy budżet, kiedy diagnozujemy objawy choroby, gdy rozglądamy się na przejściu dla pieszych (szacujemy tu czynniki ryzyka, a "bezpieczne" przejście dla pieszych jest jednym z zadań edukacyjnych, które aplikujemy naszym dzieciom).

Jeśli algorytmy są (i były) narzędziem władzy, to - w kontekście niewypowiedzianych przez Katarzynę tez - warto zadać sobie pytanie o to, kto rządzi kim w społeczeństwie i - w sferze postulatów tego czy innego czytelnika - kto "powinien" rządzić kim. Ja na przykład dość lubię republikański postulat rzeczy pospolitej (res publica, dobro wspólne), który w Konstytucji RP skodyfikowany jest w art. 4 (w uproszczeniu: władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu, czyli do wszystkich obywateli).

Jeśli obywatel ma mieć podmiotowość, to - i tego mi u Katarzyny zabrakło - powinien mieć dostęp do danych i do algorytmów pozwalających mu sprawować ową władzę zwierzchnią w rzeczypospolitej. Dlatego w dyskusjach o "lepszych regulacjach" eksponuję zwykle postulaty dostępu do danych na podstawie których dokonywane są analizy, konieczności podawania źródeł danych, dostępności danych (danych publicznych), jawności wykorzystywanych algorytmów i narzędzi służących obywatelom do "zreplikowania" wyników analiz (tworzonych w kontekście prawodawstwa i tworzenia polityk publicznych).

Generalnie zabrakło też u Katarzyny odniesienia do pewnych kwestii "polityki" (chociaż "walka o polityczne wpływy" pojawia się już w pierwszym zdaniu tekstu). Bo skoro odnosi się Ona do demokracji, to gdzieś tu trzeba by zaakcentować problem konfliktu interesów różnych grup społecznych (rozumiem, że zakładamy istnienie takich grup?). Demokracja "przedstawicielska", której elementem jest istnienie i konkurowanie partii politycznych, to m.in. taka, w której można postulować "równą broń" w dostępie do danych i narzędzi analiz. Uniemożliwienie takiego dostępu jednej grupie przez inną, a to w wyniku wykorzystania przejętego (czasowo?) imperium kontrolowanej organizacji państwowej, dałoby się pewnie nazwać naruszeniem zasad demokratycznych. Ale wówczas tworzenie polityk publicznych oraz aktywność prawotwórcza oparte na dowodach nie byłyby problemem, a raczej uniemożliwienie konkurencyjnej grupie obywateli opieranie się na istniejących (zebranych, przetwarzanych, etc.) danych w celu określenia - po pierwsze - swojego interesu oraz - po drugie - sposobu jego politycznego realizowania w demokratycznych ramach społecznych.

Analizujemy dane. Homo sapiens ("myślę, więc jestem") wyodrębnił się spośród innych organizmów właśnie dzięki kompetencji analitycznego, abstrakcyjnego myślenia, a więc analizowania docierających do niego bodźców i wnioskowania na ich podstawie. Rozwój sieci telekomunikacyjnych eksternalizuje ten proces i obejmuje nim grupy jednostek, społeczeństwo. Eksternalizują się też receptory informacji, pojawia się "internet rzeczy". Zaburzenia gromadzenia danych jak i wnioskowania mogą być uznane u człowieka za jednostki chorobowe, niepełnosprawności. Niepoczytalność - w przypadku jednostki - wpływa na jej sytuację prawną i możliwość ponoszenia odpowiedzialności w wypracowanych przez społeczność systemach prawnych. Utrata percepcji (wzrok, słuch, itp) jest niepełnosprawnością. Oczywiście stan zdrowia czy sprawności jest tylko określeniem na przystawanie do społecznej "normy". Jak mierzyć stan zdrowia lub sprawności społeczeństwa, które - zbiorowo - gromadzi i analizuje informacje i w którym jednostki oraz ich grupy podejmują na ich podstawie niezależne działania? Czy można mówić o dysfunkcji percepcyjnej lub analitycznej społeczeństwa? Czy można mówić o szaleństwie całego społeczeństwa, albo że jest ono ślepe? Gdyby "pociągnąć" analogię i porównać społeczeństwo do organizmu, to organizm jest chory również wówczas, gdy np. jakiś wyspecjalizowany jego gruczoł na podstawie otrzymanych bodźców produkuje nadmiernie lub niewystarczająco potrzebny do życia organizmu składnik. Organy człowieka, co potrzebne do przetrwania organizmu, nie konkurują jednak między sobą o zasoby. Ludzie w społeczeństwie konkurują. Ale czy istotne, by przetrwał jeden człowiek, czy też by przetrwała społeczność?

Analizujemy dane i jest to akceptowalne społecznie. Problem w tym, by zastanowić się nad celem, w jakim takie analizy robimy oraz nad sposobem, w jaki je wykorzystujemy. Stan zdrowia możemy przeanalizować, by odkryć źródło dysfunkcji organizmu, by zidentyfikować potencjalnie skuteczne sposoby leczenia, by mierzyć postęp (progres) podejmowanych czynności (czy w wyniku naszych działań pacjentowi się poprawia i czy szybko) . To wszystko wymaga analiz (diagnoz, szacunków, ocen). Ale ten sam proces może być zastosowany, by rozpoznać słabe strony przeciwnika, pogorszyć stan jego zdrowia, być może po to, by go wyeliminować z konkurencji o zasoby, albo podporządkować, by stał się takim zasobem w naszych rękach.

Taki komentarz "na szybko"...

PS
Kwestionowanie analizy danych jest też kwestionowaniem metody naukowej. Watchdogi zaś nie tylko patrzą, ale aby spełnić swoją społeczną funkcję muszą również analizować.