Przestrzeń fazowa kultury

Do dyskusji o prawach własności intelektualnej przydałoby się zaprosić matematyków, fizyków i biologów, zwłaszcza zaś tych, którzy rozumieją pojęcie przestrzeni fazowej. Ja się tu czuję niezbyt pewnie, jednak kilka ostatnich lektur wprawiło mnie w dodatkową zadumę. Już wcześniej proponowałem państwu pewną zabawę intelektualną w podnoszenie poziomu twórczości, ale do tego zagadnienia można podejść też w inny sposób. Jeśli system prawa ma mieć cel, a więc jeśli społeczeństwo (przez wykształcone w nim mechanizmy ustalania swoistego porozumienia, w szczególności dysponując liderami i przedstawicielami, wykształcając władze wykonawcze, sądownicze i ustawodawcze) chce realizować założoną, pożądaną politykę i tą polityką ma być - wedle aktualnie rozpoznawanych w dyskusji tez - wspieranie innowacyjności, to może warto odwołać się do pojęcia przestrzeni fazowej, a nawet zaproponować pojęcie przestrzeni fazowej kultury, wprowadzić do tej dyskusji pojęcie "stycznych" i zobaczyć co jest stanem naturalnym, a co powoduje, że układ jest tłumiony.

Pójdźmy po najmniejszej linii oporulinii najmniejszego oporu i przywołajmy (niedoskonała jako źródło) Wikipedię i jej hasło Przestrzeń fazowa. Nie znajdziemy w tym konkretnym haśle wzmianki o teoriach Stuarta Kauffmana, biologa. Nie ma na jego temat nawet hasła w polskiej Wikipedii (na razie - być może pod wpływem tego tekstu ktoś jest zaraz stworzy), ale jest w Wikipedii angielskojęzycznej. Kauffman zajmuje się problematyka systemów złożonych, a jego badania koncentrują się na problematyce pochodzenia (powodu istnienia) życia (na świecie).

Cóż takiego Kauffman stwierdził? W pierwszej kolejności doszedł do wniosku, że nie można w biosferze ograniczyć przestrzeni fazowej, a po drugie, że w przeciwieństwie do systemów termodynamicznych, które - zgodnie z drugim prawem termodynamiki - z upływem czasu się upraszczają (wiem, że zaraz dostanę baty od tych, którzy na ten temat naprawdę coś wiedzą, przepraszam) - w przypadku biosfery jej przejście z jednego stanu do drugiego możliwego stanu (a więc w styczną) odbywa się "w maksymalnym możliwym tempie, ograniczonym tylko koniecznością zachowania całości systemu biologicznego" - to cytat za książką mało naukową, ale interesującą (zwłaszcza dla pratchettofilów): Nauką Świata Dysku II, autorstwa Iana Stewarta, Jacka Cohena i Terrego Pratchetta.

Żeby nie było, że w dyskusje "naukowe" wplatam autorów fantasy - trzy książki nawiązujące do cyklu Świata Dysku napisali wraz z Pratchettem dwaj naukowcy. Jednym z nich jest prof. Ian Stewart - matematyk z University of Warwick, specjalista od systemów złożonych, a drugim jest prof. Jack Cohen, biolog (aktualnie również z University of Warwick) zajmujący się ewolucją.

W ten sposób połączyłem fantasy, matematykę i biologię. To, co próbowano mi wytłumaczyć (w sposób popularno naukowy) w kontekście powstawania złożoności życia na Ziemi ja staram się twórczo przenieść na rozważania na temat kultury (chociaż w drugiej części Nauki Świata Dysku jest sporo o kulturze, o bibliotekach, o L-przestrzeni i o opowieściach, które w naszej rzeczywistości zastępują dyskowy pierwiastek narrativum).

Jeśli przyjąć, że stan kultury to pewien układ złożony o pewnych parametrach, a to, czego poszukujemy (wspieramy lub do czego chcemy dążyć), to innowacyjność (z różnych powodów tego poszukujemy, np. dlatego, by zwiększyć dobrobyt na świecie, albo jedynie po to, by przegonić USA, albo ostatnio: by zlikwidować skutki fali kryzysu, która jeszcze przed nami, chociaż środki dofinansowania kierowane z Unii Europejskiej na stymulowanie "innowacyjności" przeznaczono "na ten cel" jeszcze przed kryzysem, a więc układ może bardzo dynamicznie zmieniać swoje elementy), a więc jeśli tak założyć i dodatkowo jeszcze, że społeczeństwo dysponuje w takim układzie pewnymi narzędziami (w tym systemem prawnym, a bardziej szczegółowo - systemem prawnym, który wprowadził nie tak dawno - patrząc na ogólny rozwój systemów prawnych - kategorię "własności intelektualnej" i jej ochronę), to być może rozważania na temat przestrzeni fazowej (stanu kultury) i możliwość jej rozszerzania (innowacyjność) da się analizować tymi samymi metodami, których używają fizycy, matematycy i biolodzy.

Zapraszając do dyskusji proponuję najpierw cytat z (niedoskonałej, jak wspomniałem) Wikipedii:

Przestrzeń fazowa jest zwykle wielowymiarowa i każdy stopień swobody układu jest reprezentowany jako jej osobny wymiar. Kombinacja parametrów układu w danej chwili odpowiada więc położeniu punktu w tej przestrzeni. Jeśli ewolucja układu jest w pełni zdeterminowana przez te parametry, można wyznaczyć w przestrzeni trajektorię złożoną z kolejnych stanów w jakich będzie się znajdował układ. Kształty tych trajektorii pozwalają dokładnie opisywać różne własności układu.

Ilustracją do cytowanego hasła jest wykres obrazujący "przestrzeń fazową tłumionego układu". Układ może być więc tłumiony.

Wydaje mi się, że to wszystko układa się w coś, co warto rozważyć. Jeśli Natura (w znaczeniu biosfery, nie zaś termodynamiki) zachowuje się tak, jak sugeruje Stuart Kauffman, a więc jeśli układ przechodzi z jednego stanu w kolejny (możliwy) tak szybko, jak tylko się da, ale tak, aby sam układ się nie rozleciał, to może jest tak samo z kulturą. W takim przypadku prawa własności intelektualnej, które stanowią czasowy monopol, a więc ogranicznik, dławik, który ma takie zadania, by ktoś, komu przysługują prawa wyłączne mógł przez jakiś czas z nich czerpać korzyści, ale nie pozwalał innym na korzystanie z nich (miksowanie, rekonfigurowanie, co - jak w przypadku genów mogłoby doprowadzić do spontanicznej mutacji i poszerzenia możliwych stanów układu), stanowią element, który tłumi proces przechodzenia z jednego stanu w drugi, ale może też stanowią jakiś element mający na celu nierozpadnięcie się całego układu (systemu społecznego w danym miejscu i czasie, nie jedynie systemu praw własności intelektualnej). Być może (tego nie wiem, ale ostatnio publikowane opracowania wydają się iść w tym kierunku) ograniczenie praw wyłącznych spowodowałoby zwiększenie dynamiki działania innowacyjności (jeśli rzeczywiście o to nam chodzi, a nie są to jedynie puste slogany lub efekt działania jeszcze innych procesów społecznych, w szczególności takich, że ci co mają, chcą mieć jeszcze więcej, a przynajmniej troszczą się o to, by nie mieć mniej).

Wydaje mi się to ciekawym nawiązaniem interdyscyplinarnym, gdyż podobnie jak mieszają się ze sobą - upraszczam - geny i od czasu do czasu wprowadzana jest mutacja, która powodować może (i tak się dzieje) powstanie nowego rodzaju organizmu (bardziej złożonego niż poprzedni), tak kolejni twórcy (w sensie artystycznym, ale też i naukowym) korzystają z dorobku poprzedników. Chopin przetworzył ludowe melodie i doczekał się dedykowanej ustawy (mam na myśli ustawę z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina, Dz. U. Nr 16, Poz. 168). Muzycy ludowi nie grali na fortepianie, ale też - w związku z tym - nie doskonalili się w tej dziedzinie przez jakiś czas. Już tylko przez ten fakt nie mogli tworzyć takich dzieł, jakie tworzył Chopin. Chopin był dodatkowo jednostką szczególną, obdarzoną stosowną wrażliwością, jednak jego twórczość poszerzyła przestrzeń fazową kultury. Dziś setki Chińczyków grają utwory Chopina i wydaje się, że jest to ich narodowy kompozytor. Aby do tego mogło dojść Chińczycy musieli w jakiś sposób zapoznać się z muzyką Chopina, a do tego przydał się pewnie system transportu i łączności, ogólne bogacenie się (części) społeczeństwa (biedak nie będzie grał raczej na fortepianie), podniesienie poziomu edukacji (chociażby po to, by czytać nuty). Ale żeby Chińczyk nuty czytać mógł, czuwać musi żołnierz....

To, co jeszcze niedawno nie było możliwe, ponieważ bazowaliśmy na danej przestrzeni fazowej kultury, teraz staje się możliwe. Internet zmienił układ wpychając go na styczną do poprzedniego. Dziś Kutiman miksuje YouTube, co nie było możliwe nie tak dawno, bo nie istniał internet, nie istniał YouTube, ludzie nie mieli kamer wideo w domach i nie nagrywali czterosekundowych klipów, na których uwiecznili jak szybko potrafią zagrać gamę, a które to klipy potencjalnie wszyscy użytkownicy internetu mogą obejrzeć (łatwiej dziś ma "współczesny Chopin" - jednostka wrażliwa, bo nie musi biegać tylko po okolicznych polach, aby zainspirować się współczesnymi "Jankami Muzykantami"; może zaszyć się w Bieszczadach, chodzić po mleko i chleb i klikać, jeśli ma dostęp do Sieci, a potencjalną inspiracją dla niego może się stać dowolny "Janko Muzykant" na świecie). W poprzedniej przestrzeni fazowej kultury nie było komputerów, a więc i oprogramowania. Dziś jest więcej oprogramowania i w dużej mierze jest ono bezpłatne. Myślę tu głównie o edytorach tekstu (do pisania powieści, nowel, felietonów, wierszy), myślę o programach do utrwalania, komponowania, miksowania muzyki, myślę o programach graficznych, również do montażu video i tworzenia wirtualnej rzeczywistości (również fotorealistycznego 3D). To wszystko poszerza zakres możliwości i rekompilacji wcześniejszego dorobku.

Wcześniejsza przestrzeń fazowa zakładała egzemplarze, koszty produkcji, marketingu i pośredników. Styczna zakłada inny rozkład kosztów produkcji (a jeszcze dodatkowo: jeśli dostępność do dóbr kultury nic nie kosztuje, to twórca musi znaleźć sobie jakieś źródło utrzymania), inny rodzaj marketingu i innych pośredników (wydawców i księgarzy zastępuje dostawca usług internetowych ze swoją "rurą" oraz operator wyszukiwarki). Nowa "styczna" nie wie, że złożony układ nie powinien się rozwijać i coraz więcej osób mających dostęp do globalnej infrastruktury informacyjnej kopiuje i miksuje, przetwarza i wytwarza wciąż nowe wariacje, nowe polonezy i mazurki z dostępnych w około "ludowych wytworów informacji". Powstający układ jest bardziej złożony niż poprzedni (chociaż wielu dałoby wiele i daje wiele, by nadal możliwe byłoby kontrolowanie egzemplarzy, ale wobec globalnej infrastruktury jest to trudne)...

Wszystko zależy od tego, co chcemy uzyskać i co nie rozwali nam układu (społecznego). Być może wejście przestrzeni fazowej kultury na możliwą w danym układzie styczną powoduje jednak czasem stworzenie nowego systemu, a wcześniej rozpad starego. Wówczas ludzie szturmują Bastylię, palą na ulicach maszyny tkackie Jacquarda, spisują na kartkach konstytucje, czym ograniczają wcześniej nieograniczoną monarchię absolutną i dzieją się temu podobne wydarzenia... Społeczeństwo w dzisiejszych czasach "kręci się" znacznie szybciej, niż wcześniejsze, a to dzięki technicznym ułatwieniom w obiegu informacji. Obawiam się, że wyprzęgnięcie układu w styczną może też przybrać bardziej burzliwy scenariusz, niż miało to miejsce we wcześniejszych takich sytuacjach (jest więcej ludzi, którzy mogą być głodni, stracić źródło utrzymania (albo głowę na szafocie)). Jednak z każdym poszerzeniem się przestrzeni fazowej - jak się wydaje - powstaje coraz bardziej skomplikowany układ, dlatego chyba warto zapytać fizyków, matematyków i biologów (dziś pytamy głównie prawników, ekonomistów oraz socjologów, czasem historyków) co mają do powiedzenia na temat innowacyjności, na temat złożonych systemów, ich tłumienia, a przynajmniej uwzględnić efekty ich prac w rozważaniach nad własnością intelektualną...

Tak sobie głośno myślę (poszerzając przestrzeń fazową kultury - mam nadzieję).