Intelektualne drążenie pomysłów na rejestry praw i rejestr domeny publicznej

Krzysztof Siewicz opublikował w Rzeczpospolitej artykuł, w którym pochyla się nd problematyką "łatwego i taniego dostępu do w miarę aktualnej cudzej twórczości". W ten sposób autor wspiera opisywane już w tym serwisie pomysły tworzenia bazy domeny publicznej (por. Baza domeny publicznej). Przy okazji warto chyba rozważyć rolę i zasady funkcjonowania polskiego Funduszu Promocji Twórczości, do którego dziś wpływają pieniądze za komercyjne - co warto zauważyć - wykorzystywanie dzieł już niekorzystających z ochrony na gruncie prawa autorskiego. Również Komisja Europejska zauważa problem niepewności prawnej, głównie w kontekście książek. Włącza "wyzwania związane z przetwarzaniem na format cyfrowy książek dla autorów, bibliotek i konsumentów" do agendy UE. Po książkach może przyjdzie czas na inne utwory (chociaż utwór, to utwór, więc dlaczego Komisja dostrzega tylko książki? Ponieważ boi się ugody, zaproponowanej w USA przez Google)? W Polsce tymczasem powstają serwisy, których celem jest ułatwianie oznaczania własnej twórczości cyfrowym "znakiem wodnym"...

Podlinkowany wyżej tekst z 2006 roku o bazie domeny publicznej (czyli o "Public Domain Registry") oraz rozważania, które są z tym tematem związane, były - w dalszej konsekwencji - jednym z powodów uruchomienia inicjatywy obchodów Dnia Domeny Publicznej w Polsce (por. Dzień Radości Wolnych Lektur, a następnie 1 stycznia 2009 - Dzień Domeny Publicznej). Problem "domeny publicznej" nie jest trywialny, gdyż - jak uważam - nadal nie odpowiedzieliśmy sobie na pytanie, co jest zasadą: czy zasadą jest stan ochrony twórczości (chociaż autorskie prawa majątkowe mają charakter czasowy, więc po pewnym czasie przejawy twórczości "wracają" - chciałoby się powiedzieć - do domeny publicznej), czy też jest odwrotnie (monopol autorski jest czasowym wyjątkiem). To oczywiście wiąże się też z instytucją dozwolonego użytku osobistego i dozwolonego użytku publicznego. We wstępie tekstu Co dziś, po ogłoszeniu projektu nowelizacji ustawy autorstwa wydawców, wiemy o dozwolonym użytku osobistym? napisałem:

Polska konstytucja wprost przewiduje "wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji", a także "wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury". O "własności intelektualnej" konstytucja nie wspomina, chociaż stwierdza, że "Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia".

Rozumiem, że tak postawiona wątpliwość może być uznana przez wielu za obrazoburczą, ale...

Uruchomienie inicjatywy "Dnia domeny publicznej" sprowokowało szereg dyskusji w Polsce. Relacjonowałem je m.in. w tekstach Prawa autorskie Siostry Faustyny, Wokół problemów domeny publicznej i czarnej dziury XX wieku, albo Od hobby przez Sejm do nauki w przeddzień święta publicznej domeny, Z problemów domeny publicznej: Popeye, albo Domena publiczna: format danych i okolice a prawo... Temat jest już w publicznej dyskusji, a czekać na to trochę musieliśmy, gdyż wynika to z pewnej logiki dyskursu prawnego - najlepiej opracowane są te tematy, które mają społeczno-gospodarcze znaczenie. Problem (niekomercyjnego) korzystania z "dóbr kultury" staje się tematem, który jest coraz bardziej palący, stąd badacze zaczęli się interesować dozwolonym użytkiem, czasem ochrony i tym, co się dzieje, gdy utwór przestaje być chroniony. Wcześniej interesowali się głównie silną ochroną i relacjami związanymi z komercyjnym korzystaniem z monopolu prawno-autorskiego.

Do zasygnalizowanej wyżej dyskusji o prawach do twórczości św. Faustyny nawiązuje Krzysztof Siewicz na łamach Rzeczpospolitej, który w artykule Co łączy „Dzienniczek św. Faustyny” z szarą strefą kultury napisał:

Likwidacja lub przynajmniej zahamowanie rozszerzania się szarej strefy to obowiązek państwa wynikający z art. 5, 6 i 73 konstytucji. Ustalenie, czy konkretne utwory są jeszcze chronione, powinno być łatwe i tanie. Można to osiągnąć przez umożliwienie każdemu zgłaszania wybranych utworów do „rejestru domeny publicznej”. Jeżeli po upływie odpowiedniego terminu nikt nie zaprotestuje, takie utwory byłyby obejmowane rozszerzonym dozwolonym użytkiem lub domniemaniem wygaśnięcia ochrony. Protesty rozstrzygałby sąd, np. postulowany od dawna tzw. sąd własności intelektualnej. Na prawach stron występowałyby przed nim także organizacje twórców i użytkowników gromadzące środki na prowadzenie spraw oraz pilnujące terminów. Z kolei wpis rozstrzygnięcia sądu do rejestru (z obligatoryjnym wskazaniem daty wygaśnięcia praw) byłby powszechnie wiążący, podobnie jak wpis do księgi wieczystej.

Pojawiają się zatem pierwsze konstrukty intelektualne, z których wynika postulat zmiany funkcjonowania systemu prawa autorskiego.

O takim rejestrze pisał również Prof. Lawrence Lessig w posłowiu do swojej książki pt. „Wolna kultura”. Napisał tam m.in:

…powody zniesienia formalności były słuszne. Zanim nastała epoka technologii cyfrowej, formalności narzucały na uprawnionych z tytułu praw autorskich istotny ciężar, nie dając wiele w zamian. Stąd też rozluźnienie formalnych wymagań, którym musiał sprostać właściciel praw autorskich, by móc chronić i zabezpieczać swój utwór, uznano za postęp. Formalności były wyłącznie przeszkodą.

Internet wszystko zmienił i dzisiaj formalności niekoniecznie muszą być ciężarem dla twórcy. To raczej świat bez formalności jest światem, w którym twórczość jest ograniczana. Obecnie nie da się łatwo stwierdzić, kto jest właścicielem praw do utworu oraz z kim trzeba negocjować, żeby skorzystać z cudzego utworu lub tworzyć na jego podstawie. Nie ma żadnych rejestrów ani systemu śledzącego zmiany właścicieli praw do utworów, ani też prostej drogi do uzyskania zezwolenia wykorzystania fragmentu lub całości utworu. Jednocześnie, biorąc pod uwagę ogromny rozrost zakresu zastosowania prawa autorskiego, uzyskanie zezwolenia jest konieczne przy dowolnej próbie tworzenia z wykorzystaniem dawnych utworów. Brak formalności zmusza wielu potencjalnych twórców do milczenia w sytuacji, gdy w innych warunkach mogliby przemówić.”

Próbę wywrócenia systemu podjęła również korporacja Google, która w propozycji ugody sądowej w sporze The Authors Guild, Inc. i inni przeciw Google Inc., zaproponowała utworzenie specjalnego rejestru (por. Przegląd wydarzeń - proces TPB, ugoda Google Book, pytania prejudycjalne o internetowy clipping..., Projekt Google Book Search zderzył się z Europą), ale korzystanie z dzieł w oparciu o "prywatny rejestr" rzeczywiście powoduje tarcia, bo zmienia dzisiejszą aksjologię systemu (por. O tym, że nieważne jest stanowisko autorów książek, gdy chodzi o dostęp do rynku oraz Ile redakcje/wydawcy powinni płacić za wypowiedź, albo za udział w programach?).

Dziś utwór jest chroniony niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności i chroniony jest przez określony przez prawodawcę czas. Powoduje to "niepewność prawa".

W swoim opracowaniu, które przygotowałem na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (por. Nic nie wiem o "utajnieniu" mojego opracowania) napisałem:

Należy rozważyć możliwość zmiany zasad ochrony utworów w rozumieniu prawa autorskiego w taki sposób, by zamiast obecnego braku spełnienia formalności do uzyskania ochrony system przewidywał ochronę tych utworów, do których prawa zostały zastrzeżone. Wymagać to musi odpowiedzi na wcześniej stawiane pytania o to, co jest zasadą prawa autorskiego: czy domena publiczna, czy też stan ochrony oraz jaki ma mieć charakter monopol prawno autorski w budowie „społeczeństwa opartego na wiedzy”.

I jakby na zamówienie (chociaż związane jest to z siłą, którą na świecie dysponuje Google, a także z ogólnymi problemami cyfryzacji zasobów bibliotecznych) Komisja Europejska wydała kilka dni temu komunikat: Komisja Europejska włącza do agendy UE wyzwania związane z przetwarzaniem na format cyfrowy książek dla autorów, bibliotek i konsumentów, a w nim czytamy:

Komisja rozpocznie wkrótce rozmowy z zainteresowanymi stronami w celu znalezienia skutecznych rozwiązań na rzecz prostego i niedrogiego przyznawania praw, co pozwoli na masową cyfryzację i rozpowszechnianie w Internecie zbiorów bibliotecznych nadal chronionych prawem autorskim. Dotyczy to zarówno dzieł, których nakład został już wyczerpany, jak i dzieł „osieroconych”, tzn. utworów, których właściciel nie może zostać zidentyfikowany lub zlokalizowany.

To na razie wyłom w sferze praw do utworów wciąż chronionych, ale takich, co do których nie wiemy, kto jest ich autorem. O takich "utworach osieroconych" komunikat stwierdza:

Cyfryzacja i rozpowszechnianie dzieł „osieroconych” stanowi szczególne wyzwanie pod względem kulturowym i ekonomicznym, gdyż brak znanych posiadaczy praw oznacza, że użytkownicy nie mogą uzyskać wymaganych zezwoleń, np. książka nie może zostać przetworzona na format cyfrowy. Utwory „osierocone” stanowią znaczną część zbiorów europejskich instytucji kulturalnych (np. British Library szacuje, że 40 proc. jej kolekcji chronionej prawami autorskimi to utwory „osierocone”). Komisja zbada to zjawisko bardziej szczegółowo poprzez ocenę skutków. Celem jest znalezienie ogólnoeuropejskiego rozwiązania, aby ułatwić cyfryzację i rozpowszechnianie utworów „osieroconych” oraz ustanowienie wspólnych norm „należytej staranności” przy uznawaniu statusu utworów „osieroconych” w całej UE. Pierwsze postępy w tym zakresie już zostały dokonane dzięki projektowi ARROW (dostępne rejestry informacji o prawach autorskich i utworach „osieroconych”), który jednoczy biblioteki narodowe, organizacje zbiorowego zarządzania oraz wydawców i jest współfinansowany przez Komisję Europejską w ramach programu eContent plus (2,5 mln EUR). Projekt ten (uruchomiony w listopadzie 2008 r.) ma na celu identyfikację właścicieli praw i wyjaśnianie statusu prawnego utworów, w tym dzieł, których nakład został już wyczerpany oraz utworów „osieroconych”: „Finansowany przez UE projekt ARROW jest pierwszym krokiem w kierunku połączenia różnych europejskich rejestrów praw i ułatwienia identyfikacji właścicieli praw autorskich,” powiedzieli w dniu dzisiejszym komisarze Reding i McCreevy:

„Wzywamy biblioteki narodowe, organizacje zbiorowego zarządzania i wydawców do wykorzystania tego dobrego początku i do współpracy z Komisją w celu opracowania pro-konkurencyjnego, ogólnoeuropejskiego systemu rejestrów książek, który pozwoli na transgraniczne wydawanie licencji w ramach przejrzystego systemu, po przystępnych cenach, przy jednoczesnym zapewnieniu godziwego wynagrodzenia dla autorów.”
(...)

Wydaje się, że od rejestrów praw do rejestru domeny publicznej już niewielka droga.

W rozważaniach nt. ewentualnego rejestru (domeny publicznej) Krzysztof Siewicz wskazuje na rolę Funduszu Promocji Twórczości, który w Polsce działa na podstawie art. 11 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w związku z art. 40 tej ustawy ( Fundusz ten zwany jest też czasem funduszem martwej ręki). Co wynika z tych przepisów?

Art. 111 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych brzmi:

1. Tworzy się Fundusz Promocji Twórczości, zwany dalej „Funduszem”.
2. Funduszem dysponuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
3. Fundusz jest państwowym funduszem celowym nieposiadającym osobowości prawnej.

Fundusz ten związany jest z korzystaniem z dzieł będących w domenie publicznej, a to za sprawą art. 40 ustawy:

1. Producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu, o którym mowa w art. 111, wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. Dotyczy to wydań publikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

1¹. Producenci i wydawcy dokonują wpłat, o których mowa w ust. 1, za okresy kwartalne w terminie do końca miesiąca następującego po zakończeniu kwartału, w którym uzyskano wpływy ze sprzedaży. Jeżeli wysokość wpłaty nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości kwoty 1 000 euro, możliwe jest rozliczanie w innych regularnych okresach, nie dłuższych jednak niż rok obrotowy.

2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do egzemplarzy chronionych opracowań utworów niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych.

3. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określa, w drodze rozporządzenia, wysokość procentu, o którym mowa w ust. 1.

Ktoś, kto pierwszy raz czyta te przepisy, może się zdziwić: Jak to? Utwór należy do domeny publicznej, a prawodawca każe jednak płacić na rzecz jakiegoś funduszy za korzystanie z niechronionych dzieł? Ponieważ zmienia się sposób korzystania z dzieł i nie zawsze jest tak, że - nawet w przypadku chronionych przez prawo autorskie utworów - model biznesowy "nie-twórców" opiera się o sprzedaż egzemplarzy, do Funduszu Promocji Twórczości nie wpływają środki związane z korzystaniem z dzieł, niezwiązanych z jakąkolwiek sprzedażą (przepis mówi o 5% do 8% "wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy", a jeśli nie ma wpływów "ze sprzedaży", nie ma też podstawy do wpłacania na fundusz)... To tylko uwaga na marginesie. Niezależnie od niej wydaje się, że istnieje potrzeba zreformowania działań tego funduszu, zwłaszcza, gdy odkryje się, że Na świecie są miliardy twórców... Utwory to nie tylko książki, a twórcy to nie tylko Twórcy przez wielkie "T" (por. Kampania społeczna na rzecz certyfikacji Twórców.

Odnośnie tego funduszu, w kontekście wcześniej cytowanych rozważań nad koniecznością stworzenia rejestru domeny publicznej, Krzysztof Siewicz pisze:

Umożliwi to obniżenie kosztów ustalania stanu prawnego oraz podzielenie tych kosztów między wszystkich beneficjentów domeny publicznej. Natomiast koszty utrzymania samego rejestru nie powinny być wysokie i mogą być pokrywane ze środków już teraz przekazywanych na podstawie art. 40 prawa autorskiego przez korzystających z domeny publicznej producentów i wydawców.

Czy nie jest tak, że istnienie Funduszu Promocji Twórczości i obowiązek uiszczania na jego rzecz stosownych opłat z tytułu komercyjnego wykorzystania dzieł w "domenie publicznej", jest argumentem za tym, że zasadą jest "monopol intelektualny" oraz swoista "koncesja", prawo wyłączne (czasem związane z "rentą" na rzecz twórcy i jego spadkobierców, jeśli nie minęło - co do zasady - 70 lat od śmierci twórcy?), a wyjątkiem jego brak? Być może korzystanie ze społecznego, twórczego dorobku, będzie z czasem niczym korzystanie z zapałek i soli, a także alkoholu i wyrobów tytoniowych, lub paliw, gdy teoretycznie każdy mógłby tym "handlować", ale w sferze obrotu należy jeszcze uwzględnić kwestie akcyzy... Opłaty na rzecz twórców nie są "daniną publiczną". Nie są formą podatku opłaty od urządzeń reprograficznych i czystych nośników, ani nie są - jak się wydaje - formą podatku opłaty na rzecz funduszu martwej ręki. Jeśli eksploatować nawiązanie do akcyzy, to taki podatek wprowadza się głównie, by ograniczyć konsumpcję pewnych dóbr: albo ze względu na ich szkodliwość, albo ze względu na wyczerpywanie się zasobów (rezerw). W przypadku twórczości (zwłaszcza utrwalonej w formie cyfrowej) nie ma tu aksjologicznych podstaw do ograniczania korzystania z niej.

Sygnały prawodawcy unijnego sugerują intencję wręcz przeciwną - Komisji zależy na "zagwarantowaniu Europejczykom dostępu do własnego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym zapewnieniu europejskim autorom godziwego wynagrodzenia". Komisja boi się, że jeśli prawo nie zostanie zmienione, to - w związku z amerykańską ugodą Google - spowoduje to:

...anomalię polegającą na tym, że ogromna ilość utworów europejskich znajdujących się w bibliotekach w Stanach Zjednoczonych, które zostały przetworzone na format cyfrowy przez Google, byłaby dostępna dla konsumentów i naukowców w USA, a w samej Europie nie.

Tak oto wygląda powolnie działający mechanizm zmian w systemie prawa... Temat chyba zasługuje na systemowe opracowanie...

Tymczasem powstają takie inicjatywy, jak "Pierwsza Otwarta Platforma Cyfrowego Znaku Wodnego", które nie tyle mają gwarantować pewność prawną korzystania z dzieł w domenie publicznej, co odwrotnie, przy wykorzystaniu DRM służyć mają "oznaczaniu własnych utworów muzycznych oraz zdjęć"...