Zrzeczenie się autorskich praw majątkowych?

Podobno "nie ma grabi od siebie". Zdaje się, że histeria związana z piractwem, a także działania lobbingowe zmierzające do silniejszej ochrony autorskich praw majątkowych wepchnęły nas w sytuację, w której musimy żyć ze swoimi autorskimi prawami majątkowymi do końca (chyba, że przeniesiemy na kogoś innego). Wiadomo, że autorskie prawa osobiste są niezbywalne (art. 16 ustawy). Jak przenieść autorskie prawa majątkowe do "dev/null"? Może być z tym kłopot. Być może warto zwrócić ustawodawcy uwagę na to, że potencjalnie ogranicza prawo autora do decydowania o tym, co się stanie z jego utworem, nie pozwala mu uwolnić utworu do domeny publicznej... Chyba, że wnioski, do których doszedłem poniżej są błędne... Tak czy inaczej - na internetowej stronie Sejmu RP znajdą Państwo plan sytuacyjny budynków sejmowych mojego autorstwa, który to plan (utwór) spróbowałem uwolnić do domeny publicznej. Czy skutecznie?

Polska ustawa zgodna jest ponoć z przepisami prawa międzynarodowego. A to np. z Konwencją berneńską, Aktem paryskim, porozumieniami TRIPS, traktatami WIPO, a to z dyrektywami unijnymi, etc. Za oceanem prof. Lessig kombinuje coś z licencjami creative commons (w stosunku do których jestem sceptycznie nastawiony) w pewnym oderwaniu intelektualnym od tego, co się dzieje w Europie. Ludzie tłumaczą potem te licencje na różne języki (i nadal jest kłopot: por. Tłumacze i dostosowywacze CC w wersji 3.0). Trwa dyskusja na temat tego, jak długo mają być chronione autorskie prawa majątkowe i dlaczego Jack Valenti, w swoim czasie prezes Motion Picture Association of America, mógł wygłosić tezę, że "prawa autorskie powinny trwać o jeden dzień krócej niż wieczność". Pojawiają się różne analizy, z których wynika, że nie jest ekonomicznie uzasadnionym, by tak właśnie było (por. Autorskie prawa majątkowe - jak długo mają chronić? 14 lat?). Jednak niektóre instytucje chcą mieć swój finansowy udział w obiegu dóbr kultury (por. Wawel chroni prawa fotografów??? oraz Banknotowa dyskusja prawnoautorska)... "My precious. Ooh. My precious. We wants it, my precious" - powiedziałby Gollum aka Smeagol.

Dla wszystkich podmiotów, które utrzymują stałą reprezentację (czasem wieloosobową) w czasie obrad komisji sejmowych, które debatują nad nowelami polskiego prawa autorskiego, a które głoszą swoje tezy "w interesie biednych twórców", pewnie absurdem wyda się pomysł, że ktoś może chcieć, by jeszcze za jego życia prawo autorskie do konkretnego utworu przysługiwało nikomu. Przysługiwało nikomu. W tym zdaniu nie ma błędu. Można napisać je inaczej: by nikomu nie przysługiwało autorskie prawo majątkowe, by nikomu nie przysługiwały inne uprawnienia związane z konkretnym utworem, by nie były z korzystaniem z niego związane obowiązki, w szczególności obowiązki łożenia na fundusze pozostające w gestii ministerstw (czy innych agend państwowych).

Autor chce się wyzbyć autorskich praw majątkowych? Ktoś powie: absurdalny pomysł. I tak też jest - moim zdaniem - skonstruowana polska ustawa.

Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

A więc każdy przejaw. Co więcej: utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. A jeszcze: ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły.

W przypadku autorskich praw osobistych ustawa stwierdza, że "jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem". Nieograniczona w czasie i niepodlegająca zrzeczeniu się lub zbyciu więź. A co w przypadku autorskich praw majątkowych (autorskie prawa majątkowe to nie to samo co autorskie prawa osobiste)? W takim przypadku - stwierdza ustawa - "twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu". Czyli może rozporządzać. Jak rozporządzać? Ustawa przewiduje, że twórca może udzielić licencji (wyłącznej lub niewyłącznej) a także, ze może przenieść autorskie prawa majątkowe na kogoś innego.

Na podstawie art. 18. ust. 3 ustawy: "Prawo do wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1, art. 19¹, art. 20 ust. 2–4, art. 20¹, art. 30 ust. 2 oraz art. 70 ust. 3, nie podlega zrzeczeniu się, zbyciu ani egzekucji. Nie dotyczy to wymagalnych wierzytelności". Czyli, że chociażbyśmy przenieśli na kogoś autorskie prawa majątkowe, to i tak nie możemy zrzec się wynagrodzenia, które czasem dotyczy dokonanych zawodowo odsprzedaży oryginalnych egzemplarzy utworu plastycznego lub fotograficznego (art. 19), czasem dokonanych zawodowo odsprzedaży rękopisów utworów literackich i muzycznych (art. 19¹ - w obu tych przypadkach do zapłaty wynagrodzenia zobowiązany jest sprzedawca), a czasem związane z produkcją, importem lub korzystaniem z urządzeń reprograficznych, które w naszym imieniu w pewnych sytuacjach zbierają organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (art. 20 i 20¹). Cóż z tego, że organizacje te zbierają te pieniądze jak chcą i dzielą je również arbitralnie, wobec czego może się zdarzyć, że nie dostaniemy ani złotówki (por. Pytania o możliwości uzyskania wynagrodzenia autorskiego czyli list do stowarzyszenia KOPIPOL, Otrzymałem odpowiedź z KOPIPOL'u oraz Dla ciekawych dalszych losów historii listu do KOPIPOLu). Oczywiście trzeba pamiętać, że Na świecie są miliardy twórców.

W art. 30 mowa jest o wynagrodzeniu od "odpłatnego udostępniania egzemplarzy fragmentów utworów" - do czego uprawnione są ośrodki informacji lub dokumentacji. Tego wynagrodzenia też nie można się zrzec. Podobnie jak wynagrodzenia wynikającego z przepisu art. 70 ust. 3, a ten odnosi się do obecnie niekonstytucyjnego art. 70 ust. 2 (ten utracił moc z dniem 6 czerwca 2007 r.).

Zgodnie z art. 36 ustawy - co do zasady (czyli są wyjątki) - autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu:

1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych;

2) w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany – od daty pierwszego rozpowszechnienia, chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość;

3) w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony – od daty jego ustalenia;

4) w odniesieniu do utworu audiowizualnego – od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.

Czyli wiemy jak gasną z mocy ustawy...

Potem idzie rozdział 5 ustawy, który zatytułowany jest "Przejście autorskich praw majątkowych" i z niego dowiadujemy się, że (znów - co do zasady): autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Jeśli mowa o umowie, to jest szereg postanowień przewidzianych w ustawie: a to, że umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej „licencją”, obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione, a to, że nieważna jest umowa w części dotyczącej wszystkich utworów lub wszystkich utworów określonego rodzaju tego samego twórcy mających powstać w przyszłości, i jeszcze: umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Są też i nne postanowienia. Istotne są te, które dotyczą formy tych umów. Otóż:

Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Macie Państwo w pamięci, że nawet jak przeniesiemy autorskie prawa majątkowe, to nadal mamy prawo do tych wynagrodzeń, o których pisałem wcześniej - one nie podlegają zrzeczeniu ani zbyciu. Dodatkowo - twórca może odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, a to ze względu "na swoje istotne interesy twórcze" (co nie dotyczy utworów architektonicznych i architektonicznourbanistycznych, audiowizualnych oraz utworów zamówionych w zakresie ich eksploatacji w utworze audiowizualnym).

Art. 65 ustawy stwierdza, że w braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa, uważa się, że twórca udzielił licencji. A jeśli z takiej umowy nie wynika wyłączność (jak w przypadku licencji wyłącznej) to mamy do czynienia z licencją niewyłączną (czyli nie ograniczamy sobie możliwości udzielenia upoważnienia innym osobom do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji). Warto przy tym pamiętać, że licencja wyłączna wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności - podobnie jak przeniesienie autorskich praw majątkowych. Formy pisemnej nie wymaga licencja niewyłączna. I nie ma innych możliwości w ustawie. Czy zatem można się zrzec autorskich praw majątkowych?

Licencja nie zawsze jest fajna. Licencje można wypowiedzieć (w braku innych postanowień umownych - na rok naprzód, na koniec roku kalendarzowego). Licencję udzieloną na okres dłuższy niż pięć lat uważa się, po upływie tego terminu, za udzieloną na czas nieoznaczony... Cały czas zresztą możemy wypowiedzieć. Trzęsiemy ręką, trzęsiemy i nie możemy się wyzbyć przylepionego autorskiego prawa majątkowego. Bumerang. Wyrzucamy i wraca.

A gdybym chciał się wyzbyć (zrzec) autorskich praw majątkowych, przekazać je do domeny publicznej, by każdy sobie mógł z utworu korzystać, by nie musiał mnie pytać o zgodę (również na to, by dokonać opracowania), by ktoś, kto zechce z tego korzystać wiedział, że nigdy nie wypowiem licencji, by czuł się bezpieczny, miał pewność co do prawa, mógł spać spokojnie, itp? By nie miało znaczenia dla niego to, czy korzysta komercyjnie, niekomercyjnie, by dowolna osoba mogła zrobić z utworem wszystko co tylko zechce. Czy mogę? Według mnie - polska ustawa nie daje na to odpowiedzi (?).

Cokolwiek twórczego ustalimy - podlega ochronie. Nasza wola (nawet najwyraźniej przedstawiona) może nie mieć żadnego znaczenia. Możemy przenieść autorskie prawa majątkowe na kogoś innego, ale nie możemy przekazać ich do domeny publicznej. Do domeny publicznej utwory przechodzą po określonym czasie, już po naszej śmierci. A jak już przejdą, to do kranika przyczepia się Fundusz Promocji Twórczości, którym dysponuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Na podstawie art. 40 ustawy:

Producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu (...), wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. Dotyczy to wydań publikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Gdyby zatem istniała możliwość zrzeczenia się autorskich praw majątkowych (utwór nie korzystałby z ochrony autorskich praw majątkowych) - ktoś kto chciałby z tego komercyjnie skorzystać (chciałby sprzedać egzemplarze), to musiałby kasę odprowadzać. Dlaczego? A jeśli ja nie chciałbym, by ktokolwiek musiał dzielić się z państwem swoimi przychodami opartymi na mojej twórczości?

Myśl o możliwości zrzeczenia się autorskich praw majątkowych stawia na głowie aktualnie obowiązujący system ochrony praw autorskich. Wszędzie zresztą mowa jest o ochronie tych praw. Nie uwzględnia się potencjalnej chęci autora, który może mieć ochotę (i to nie pod wpływem środków psychotropowych, nie w stanie niepoczytalności, etc.) na to, by każdy mógł z konkretnego utworu korzystać w dowolny sposób.

Screenshot jednej ze stron serwisu Sejmu z wykorzystanym planem sytuacyjnym Sejmu RP mojego autorstwa. Już jakiś czas temu narysowałem plan sytuacyjny Sejmu RP i opublikowałem go w repozytorium Wikimedia Commons. Pierwotnie na zasadzie jednej z licencji creative commons. Pokazałem ten plan osobom opiekującym się stronami Sejmu i zaproponowałem, że jeśli uważają, że to się do czegoś przyda (plan jest ustalony w formacie svg - czyli jest to grafika wektorowa oparta na xml'u, zgodnie ze standardem W3C), to nie będę miał nić przeciwko temu, by to wykorzystali. Gdy zapadła decyzja o tym, że warto ten plan wykorzystać na stronie Sejmu i gdy dostałem informacje, że taka grafika może być wykorzystana "nawet jutro", jeśli zgodzę się na treść licencji (a była to długa nota, zdecydowanie zbyt długa) - pomyślałem przez chwilę i postanowiłem na "Commons" zmienić zasady, na jakich udostępniłem tę grafikę. Otóż zmieniłem opis "uwalniając" prawa autorskie do domeny publicznej (public domain). Nie zależy mi na tym, by zakazywać komuś korzystanie z tej konkretnej grafiki (nie dotyczy to wszystkich utworów mojego autorstwa). Moją wolą jest to, że jeśli ktoś ma ochotę na korzystanie z tej grafiki w dowolny sposób - ja mu nie chcę przeszkadzać. Nie zależy mi na udzielaniu mu licencji (którą mógłbym potem wypowiedzieć). Jeśli komuś się ta grafika podoba (nad którą to grafiką - to prawda - spędziłem trochę czasu) może robić z nią co chce i kiedy chce, sprzedawać lub nie, przerabiać, opracowywać, kopiować, transmitować, drukować... Proszę uprzejmie. Odpowiada mi w tym przypadku, by zrzec się autorskich praw majątkowych do tej grafiki. Uwolnić ją do domeny publicznej.

Na obrazku treść strony z notą copyrightowa serwisu Sejmu RP. Znajdziecie tam Państwo następujący wpis: Mapa "Kompleks Sejmowy w Warszawie": Autor: Piotr VaGla Waglowski, public domain. Nota ta została zaproponowana przeze mnie i przyjęta przez osoby opiekujące się stroną Sejmu. W ten sposób po raz pierwszy chyba w historii na stronach Sejmu znalazła się nota odwołująca się wprost do "domeny publicznej" (public domain)...

Wszelkie analogie do innych przejawów "własności" nie są dobre w odniesieniu do "własności intelektualnej". Ale jeśli już komuś chciałoby sie poszukiwać analogii, to może sięgnąć do literatury poświęconej art. 179 i 180 kodeksu cywilnego. W pierwszym przypadku mowa będzie o zrzeczeniu się nieruchomości (co związane było z formą aktu notarialnego), w drugim o porzuceniu rzeczy ruchomej (wyzbyciu się własności rzeczy w ten sposób, że "w tym zamiarze rzecz się porzuci"). Warto chyba zacytować fragment komentarza do kodeksu cywilnego, gdzie czytamy: "Sytuacje określone w ustawie jako "inne wypadki nabycia i utraty własności" nie cieszą się szczególnym zainteresowaniem doktryny. Stąd literatura, poza wzmiankami w podręcznikach oraz uwagami zawartymi w komentarzach oraz w tomie drugim Systemu prawa cywilnego, jest stosunkowo uboga" - tak napisała prof. dr hab. Elżbieta Skowrońska-Bocian w komentarzu do art. 179 KC (Komentarz pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1999, str. 451).

Art. 179 kodeksu cywilnego utracił moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r., a to ze względu na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15.03.2005 roku (sygn. akt K 9/04).

W uzasadnieniu do przywołanego wyroku można przeczytać na temat zrzeczenia się własności nieruchomości m.in.:

Możliwość zrzeczenia się własności, czyli wyzbycia się tego prawa mocą jednostronnego aktu, jest jednym z atrybutów prawa własności. Niekwestionowane uprawnienia właściciela sięgają aż do zużycia, zniszczenia rzeczy (ius abutendi). Realizacja tego uprawnienia przy nieruchomościach może polegać na zrzeczeniu się własności, które jest jednocześnie rozporządzeniem rzeczą. Mimo że nie wszystkie ustawodawstwa regulują zrzeczenie się, jego dopuszczalność jest powszechnie przyjęta (por. G. Bieniek, Zrzeczenie się własności i innych praw rzeczowych, „Rejent” 2004, nr 3-4, s. 27 i n.). W sposób zróżnicowany ukształtowane są natomiast losy nieruchomości, których właściciele się zrzekli.

Problem polegał na tym, że jeśli ktoś postanowiłby się zrzec prawa własności nieruchomości, to ktoś inny (gmina, a wcześniej Skarb Państwa) musiałaby nabyć (pierwotnie? tu TK miał wątpliwości) takie prawo własności. No i takie zbycie narzucałoby innemu podmiotowi określony status prawny: "oświadczenie jednego podmiotu czyni bowiem inny podmiot właścicielem nieruchomości". Po nowelizacji, której brzmienie było zakwestionowane przed TK zdanie pierwsze § 2. brzmiało: "nieruchomość, której właściciel się zrzekł, staje się własnością gminy, na obszarze której jest położona, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej". Przed nowelizacją to samo zdanie brzmiało: "nieruchomość, której własności właściciel się zrzekł, staje się własnością Skarbu Państwa".

W niejakim oderwaniu od powyższego trzeba też dostrzec, że jeśli ktoś wyzbyłby się własności rzeczy ruchomej zgodnie z art. 180, to taka rzecz staje się rzeczą niczyją...

Jeśliby poszukiwać analogi (co zawsze jest niebezpieczne), to czy jeśli przeniesienie autorskich praw majątkowych wymaga pod rygorem nieważności formy pisemnej, to czy zrzeczenie się autorskich praw majątkowych też takiej formy wymaga? Komu należałoby takie jednostronne oświadczenie woli w formie pisemnej przekazać? Czy po jednostronnego aktu zrzeczenia się autorskich praw majątkowych prawa te wygasają, czy też może zaczynają komuś przysługiwać (np. Skarbowi Państwa, który w niektórych sytuacjach może dziedziczyć autorskie prawa majątkowe, jeśli nie ma komu ich dziedziczyć)?

Dopisuję niniejszym "zrzeczenie się autorskich praw majątkowych" do listy na wirtualnej "giełdzie tematów prac magisterskich". Może ktoś zechce się tym tematem bliżej zainteresować?