Wawel chroni prawa fotografów???

Dyrekcja zamku na Wawelu postanowiła chronić prawa fotografów uniemożliwiając innym robienie zdjęć obiektu. Wikipedyści zostali odesłani z kwitkiem. "Nie zezwalamy na to, by ktoś samodzielnie wykonywał fotografie do publikacji. Dyrekcja ma prawo dysponować wizerunkiem Zamku Królewskiego na Wawelu. Pewne składniki owego wizerunku są nawet objęte ochroną jako znaki towarowe. To jest własność i możemy nią dysponować tak, aby nie zarabiał ktoś nieupoważniony. Nie może być odstępstwa od reguły" - wytłumaczył Jerzy Petrus, wicedyrektor ds. muzealnych w Zamku Królewskim... Ja już kiedyś podzieliłem się swoim zdziwieniem na wieść, że w Starej Pomarańczarni wprowadzono "zakaz fotografowania", by ktoś nie wydał "nielegalnego albumu" (por. Zatrzymano tłumaczy napisów...). Ktoś tu stawia coś "na głowie". "My Precious... It's ours, it is, and we wants it..."

Ustawa o muzeach stwierdza, że muzeum jest jednostką organizacyjną, nie nastawioną na osiąganie zysku, której celem jest sprawowanie opieki nad zabytkami, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie kontaktu ze zbiorami przez działania określone w art. 2. W tymże artykule mowa jest o gromadzeniu, przechowywaniu, katalogowaniu... Znajdziemy tam odesłanie do nauki ("katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych muzealiów", "magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych", "organizowanie badań i ekspedycji naukowych"), jest "urządzanie wystaw", jest "prowadzenie działalności edukacyjnej" (również "udostępnianie zbiorów dla celów edukacyjnych"), jest też "prowadzenie działalności wydawniczej".

Ale w celach nie ma słowa o tym, że muzea mają szeroko udostępniać i promować dostęp do dóbr kultury. Jedynie w art. 1 ust. 2 mowa jest o tym, że "Muzealia stanowią dobro ogólnospołeczne". Ogólnospołeczne, czyli ten kto ma nad nim kontrolę ten może ograniczyć dostęp (chyba jestem niesprawiedliwy?).

Tak czy inaczej - 21 lipca 2005 r. wszedł w życie dodany do ustawy przepis art. 25a.. Wcześniej go nie było, potem się pojawił. Przepis posługuje się określeniem "wizerunków muzealiów" (wbrew ugruntowanej w nauce prawa cywilnego doktrynie, która na gruncie kodeksu i w związku z ochroną dóbr osobistych za "wizerunek" uznaje jedynie to, co związane z osobą fizyczną, a orzecznictwo w tym względzie nie pozostawia złudzeń: np. budynek nie jest tożsamy z wizerunkiem osoby prawnej. Osoba prawna nie ma wizerunku w rozumieniu kodeksu cywilnego). Tak więc przeforsowano dziwny przepis w ustawie o muzeach. Brzmi on w sposób następujący:

1. Wizerunki muzealiów mogą być utrwalane i przechowywane na informatycznych nośnikach danych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. Nr 64, poz. 565).

2. Muzeum może pobierać opłaty za udostępnianie wizerunków muzealiów z wykorzystaniem informatycznych nośników danych. Bezpośredni dostęp do wizerunków muzealiów drogą elektroniczną jest bezpłatny.

3. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłat za udostępnianie wizerunków muzealiów z wykorzystaniem informatycznych nośników danych oraz sposób ich uiszczania, uwzględniając potrzebę zapewnienia powszechnego dostępu do wizerunków muzealiów i ich promowania.

I tak oto społeczeństwo informacyjne, informatyzacja i dostęp do dóbr kultury wiążą się ze sobą w celu ograniczenia dostępu. Ale przecież z tego przepisu nie wynika, że chodzący po muzeach człowiek nie może tam robić zdjęć. Przepis ten odnosi się do ustawy o informatyzacji, a więc nie do wszystkich "mediów elektronicznych". Odnosi się dokładnie do "informatycznych nośników danych", a fakt, że ustawodawca odwołuje się do ustawy o informatyzacji oznacza, że chodzi o takie nośniki, które są w gestii podmiotów realizujących zadania publiczne. Cała reszta zaś powinna móc korzystać z konstytucyjnych praw i wolności: wolności słowa, prawa do pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, dostępu do dóbr kultury. Powyższy przepis nie może być interpretowany w ten sposób, że dyrekcja muzeum ma prawo wprowadzić zakaz fotografowania. Owszem - jeśli zbudowano system teleinformatyczny Muzeum może pobierać opłaty za udostępnienie "wizerunków" z tego systemu. To ma sens, bo trzeba pokryć koszty budowy i utrzymania systemu, jest też - jak się wydaje - w pewien sposób zgodne z Dyrektywa 2003/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego.

Aaaale... Jest przecież wcześniejszy przepis... Artykuł 25 ustawy o muzeach stwierdza:

1. Muzeum może pobierać opłaty za przygotowanie i udostępnianie zbiorów w celu kopiowania muzealiów albo sporządzania reprodukcji lub fotografii, a także za wypożyczenie do ekspozycji muzealiów znajdujących się w jego posiadaniu.

2. Nie pobiera się opłat za użyczenia muzealiów między muzeami krajowymi

Nie sądzę jednak, że fotografowane gmachy są w istocie "przygotowane" lub "udostępniane", w rozumieniu tego przepisu. Gdyby nawet ktoś doszedł do takiego wniosku, to przecież z tego przepisu nie wynika wcale, że pojawia się jakieś szczególne prawo autorskie do posiadanych przez muzea zbiorów. Opłata o której mowa wyżej też nie ma charakteru wynagrodzenia prawnoautorskiego, a związana jest z pewnym trudem, który należy ponieść, by szczególnie przygotować i szczególnie udostępnić zbiór (dla konkretnego celu, w konkretnym przypadku). Z tego przepisu nie wynika też, że muzea mogą zabronić dokonywania fotografii wystawionych muzealiów. Może jedynie pobierać opłaty za szczególne udostępnienie w celu sporządzenia fotografii, jednak brak tu legitymacji do wprowadzenia zakazu fotografowania już udostępnionego elementu zbioru. Mamy konstytucyjnie gwarantowane prawo do pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

Do wielu eksponatów autorskie prawa majątkowe już wygasły. Ktoś powie - ale przecież są jeszcze prawa fotografów! No tak, ale w przypadku np. szczególnych reprodukcji obrazów, etc. często nie da się wywieść przejawu twórczej aktywności fotografa. Wcale też nie narusza autorskich praw majątkowych fakt, że ktoś inny zrobił podobne zdjęcie lub zdjęcie tego samego obiektu. Owszem - zaaranżowanie planu może mieć znaczenie w przypadku np. fotografii berła czy innych tego typu obiektów. Tu zgoda. Ale jeśli uda mi się stanąć w tym samym miejscu i będzie podobne światło i zrobię zdjęcie wybierając podobną przesłonę i inne parametry - nie naruszam przecież w ten sposób autorskich praw majątkowych do fotografii, bo przecież, w przeciwnym wypadku, doszlibyśmy do absurdu. Oznaczałoby to, że tylko jedna osoba może zrobić zdjęcie danego obiektu. Reszta naruszy jego prawo autorskie.

No cóż. Prawo autorskie ma tu jednak pewne znaczenie. ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych stwierdza w art. 32:

1. Właściciel egzemplarza utworu plastycznego może go wystawiać publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych.

2. W razie podjęcia decyzji o zniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu plastycznego znajdującego się w miejscu publicznie dostępnym, właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub jego bliskim ofertę sprzedaży, jeżeli porozumienie się z nim, celem złożenia oferty, jest możliwe. Górną granicę ceny określa wartość materiałów. Jeżeli sprzedaż nie jest możliwa, właściciel jest obowiązany umożliwić twórcy sporządzenie kopii bądź – zależnie od rodzaju utworu – stosownej dokumentacji.

Tu mowa o sytuacjach, w których ktoś inny jest właścicielem egzemplarza, a komu innemu przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu. W przypadku wielu eksponatów znajdujących się w muzeach tego przepisu nie będziemy musieli brać pod uwagę, bo autorskie prawa majątkowe do tych eksponatów, o których myślę, już wygasły.

Natomiast kolejny artykuł ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stwierdza:

Wolno rozpowszechniać:
1) utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku;

2) utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;

3) w encyklopediach i atlasach – opublikowane utwory plastyczne i fotograficzne, o ile nawiązanie porozumienia z twórcą celem uzyskania jego zezwolenia napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Twórcy przysługuje wówczas prawo do wynagrodzenia.

I z tego przepisu nie wynika zmiana zasad jeśli chodzi o czas trwania autorskich praw majątkowych. Jeśli prawa autorskie do utworów zgromadzonych w muzeach wygasły z powodu upływu czasu, to przepis ten nie wprowadza jakiegoś szczególnego ograniczenia w rozpowszechnianiu takich utworów tylko dlatego, że utwór znajduje się w muzeum. W powyższych przepisach chodzi o utwory, w stosunku do których autorskie prawa majątkowe jeszcze nie wygasły. A muzea są pełne takich utworów, w stosunku do których autorskie prawa majątkowe już wygasły.

Wolny obieg kultury napotyka jednak na pewne "schody". Wikipedia chciałaby publikować zdjęcia utworów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły, a tymczasem ktoś chcący czerpać z "domeny publicznej" może zderzyć się z art. 40 ustawy, który stwierdza w ust. 1:

Producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych, są obowiązani do przekazywania na rzecz Funduszu, o którym mowa w art. 111, wpłaty wynoszącej od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy tych utworów. Dotyczy to wydań publikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

W art. 111 ustawy, który został przywołany wyżej, mowa jest o "Fundusz Promocji Twórczości", który nazywany jest też "funduszem martwej ręki" (domaine public payant). To również jest interesująca instytucja i również dookoła niej są pewne kontrowersje. Wcześniej było tak, że na fundusz mieli wpłacać producenci i wydawcy egzemplarzy utworów, których czas ochrony minął. Oznacza to, że musiał istnieć wcześniej i minął, a to również oznaczało, że jeśli jakiś przejaw twórczości nie korzystał nigdy z ochrony autorskich praw majątkowych (weźmy twórczość Wita Stwosza, Kopernika, Kochanwoskiego czy innych), to nie trzeba było w takim przypadku odprowadzać kwartalnie na ten fundusz stosownych kwot. Ale od 2003 roku nastąpiła zmiana i w przepis mówi już o utworach, które nie korzystają z ochrony autorskich praw majątkowych; Nie ważne, czy dlatego, że nigdy nie korzystały, czy też dlatego, że czas minął. Wszystko w public domain jest dziś objęte ciężarami na rzecz Funduszu. Na podstawie art. 113 ustawy środki Funduszu przeznacza się na stypendia dla twórców, pomoc socjalną dla twórców i na pokrycie w całości lub w części kosztów wydań utworów o szczególnym znaczeniu dla kultury i nauki polskiej oraz wydań dla niewidomych.

No, ale zostawmy to, bo Wikipedia nie sprzedaje egzemplarzy, więc nie ma też z czego liczyć procentów ze sprzedaży... Ktoś jedynie może się oburzać, że udostępnianie "za darmo" jest działaniem naruszającym uczciwą konkurencję (por. Natarcie uszu za rozdawanie muzyki)

Wracając do Wawelu i Wikipedii: o sprawie pisze serwis Echa Miasta w tekście Wawel zastrzeżony. Z tego tekstu pochodzi powyższy cytat z dyrektora Petrusa, wykorzystany we wstępie tej notatki. Ale jest tam też coś więcej. Otóż z kolejnej wypowiedzi p. dyrektora dowiadujemy się:

Mamy własnych własnych fotografów. Autorom publikacji udostępniamy zdjęcia, jakich potrzebują. Trzeba jedynie pokryć koszty, które wynikają z praw autorskich. Gdy chodzi o publikacje niekomercyjne, Zamek Królewski nie czerpie zysków z udostępniania zdjęć. Jednak autorzy fotografii nie mogą być pozbawieni należnego wynagrodzenia. Nie może być też tak, że państwowa instytucja Zamek Królewski na Wawelu weźmie te koszty na siebie. Autorom Wikipedii proponuję, aby wykorzystali zdjęcia z naszej strony internetowej. Są wolne od praw.

Alek Tarkowski słusznie odpowiada na liście Creative Commons: "...Zjęcia na stronie nie są "wolne od praw" - wbrew zapewnieniom dyrektora. Pozbawione wszelkich informacji licencyjnych są objęte pełnym prawem autorskim".

Na tej samej liście Tomek "Polimerek" Ganicz pisze:

O ile jestem w stanie zrozumieć zakaz fotografowania wnętrz - który może być uzasadniony tym, że flash niszczy zbiory - to jednak zakaz fotografowania murów wydaje mi się do dzisiaj pozbawiony podstaw prawnych. Btw. sprawdzając np: rejestrację znaku towarowego "Wawel" można się przekonać, że owszem taki znak jest zarejestrowany na firmę produkującą słodycze :-) Pisaliśmy potem jeszcze pismo do Wawelu o uzasadnienie prawne zakazu - ale zbyli nas milczeniem.

Odchodząc nieco od muzealiów: mieliśmy już wielką imprezę w tłumie dziennikarzy i fotoreporterów, w czasie które Minister Obrony Narodowej ceremonialnie zdejmował "Zakaz fotografowania" z budynku ministerstwa. W notatkach z tego okresu można było przeczytać:

Decyzja o niecelowości przywracania znaku „ZAKAZ FOTOGRAFOWANIA” i odstąpienia od prac legislacyjnych w tej sprawie zapadła po przeprowadzeniu konsultacji z jednostkami i komórkami organizacyjnymi MON. Opierając się na wynikach tych uzgodnień zdecydowano, iż obowiązujące obecnie regulacje pozwalają w pełni zapewnić skuteczną ochronę obiektów wojskowych, bez konieczności wprowadzania dodatkowych zakazów.

Zakazy w tym obszarze dotyczyły walki z terroryzmem, ale w dobie precyzyjnych kamer satelitarnych zakaz tego typu jest już anachronizmem.

Dziś zakazy fotografowania występują w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Na podstawie art. 52 ust. 1 tej ustawy w stosunku do dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową mogą być wprowadzone zakazy fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować ich płoszenie lub niepokojenie. Jednak Wojewoda na obszarze swojego działania może zezwolić na fotografowanie i filmowanie mogące powodować niepokojenie lub płoszenie. Tu celem ochrony jest nie prawo autorskie a szacunek dla żyjącego zwierzęcia, którego płoszyć i straszyć nie wolno.

Są też ograniczenia wynikające z prawa do wizerunku (osoby fizycznej), które można znaleźć w art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tymi regulacjami rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Rozpowszechnianie. Nie ma tu mowy o możliwości zabronienia zrobienia zdjęcia. Zresztą zakaz rozpowszechniania nie jest w tym przypadku również bezwarunkowy: w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Co więcej - nie jest potrzebne zezwolenie w przypadku, gdy osoba jest publicznie znana, lub w przypadku, gdy stanowi jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza...

Nie raz już irytowałem się, gdy słyszałem o zakazie udostępnienia lub reprodukcji materiałów archiwalnych. Dyrekcja Archiwum może pozwolić jednemu na wykorzystanie digitalizowanej mapy Warszawy z 1939 (fotoplan), ale z zastrzeżeniem, że nie da jej nikomu innemu. A przecież kopia cyfrowa się "nie niszczy". Owszem, szeroko udostępnione, zdigitalizowane zasoby powodują, że ktoś utraci kontrolę nad tym kto ogląda, kto ma dostęp... Tyle, że celem prawa autorskiego nie jest ograniczanie dostępu do zasobów, a zwłaszcza tych, co do których autorskie prawa majątkowe wygasły.

I znów przypomina mi się rozmowa dwóch zawodowych fotoreporterów, którzy nawzajem żalili się sobie, że rozpowszechnienie profesjonalnych aparatów cyfrowych powoduje, że ich praca staje się mniej dochodowa... "Społeczeństwo informacyjne" zdrowo miesza. Burzy układ? Czy chodzi o to w przypadku Wawelu, że jeśli ktoś zobaczy zdjęcia w internecie, to nie będzie chciał przyjechać i zapłacić za bilet, więc nie będzie z czego dokonywać remontów i wszystko z czasem runie? Ehhh...

Sam jestem ciekaw jaką podstawę prawną poda dyrekcja Wawelu, Wilanowa, i innych tego typu obiektów, by uzasadnić swoje "prawo do wprowadzania zakazu fotografowania". Trzeba też przypomnieć, że czym innym jest prawo do zrobienia zdjęcia, a czym innym prawo do jego rozpowszechniania, a mamy jeszcze przepisy o dozwolonym użytku (osobistym i publicznym). Sądzę też, że przywoływanie w tym miejscu prawa ze znaków towarowych jest nieporozumieniem.

A ilustracją tego tekstu jest fragment zdjęcia Wawelu, które udostępniono w Wikipedii na zasadzie public domain. A może ktoś uzna, że ja złamałem prawo, gdy zrobiłem sesje budynkom Sejmu RP, Uniwersytetowi Warszawskiemu, albo uwieczniłem przebudowę Krakowskiego Przedmieścia i wszystko to udostępniłem w Commons Wikimedia jako public domain?