Co dziś, po ogłoszeniu projektu nowelizacji ustawy autorstwa wydawców, wiemy o dozwolonym użytku osobistym?

Spieramy się o zakres dozwolonego użytku osobistego. Ta instytucja nie tylko w Polsce ma duże znaczenie, bo kształtuje (ogranicza) monopol przysługujący autorom. Polska konstytucja wprost przewiduje "wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji", a także "wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury". O "własności intelektualnej" konstytucja nie wspomina, chociaż stwierdza, że "Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia". Prawo własności rzeczy nie jest tym samym, co prawa "własności" intelektualnej, chociaż wielu stara się sprawiać wrażenie, że jest przeciwnie. Skoro ustawa zasadnicza nie daje nam jasnych wskazówek interpretacyjnych, to wiele zależy od treści "zwykłej" ustawy...

Dzięki temu, że mamy takie, a nie inne przepisy dotyczące "dozwolonego użytku" - są grupy podmiotów, które uważają, że ich interes gospodarczy jest zagrożony. Konstrukcja dozwolonego użytku i jego interakcje z innymi normami prawa autorskiego powodować musi zadumę, ponieważ normy prawne dotyczące treści prawa autorskiego wpływają np. na interpretację przepisów karnych. To zaś może rodzić pytania o poprawność legislacyjną polskiego prawodawcy (bo przecież norma karna powinna być precyzyjna, a przestępstwa przeciwko prawom autorskim i pokrewnym wymagają stosowania trzystopniowego testu).

Spory trwają, a w ramach tych sporów ostatnio pojawiły się głosy o "silnym lobbingu" w sferze prawa autorskiego, co odnotowałem w tekście O tym, że jesteśmy w "ostrym kryzysie" i o lobbingu w sferze prawa autorskiego. To właśnie w dyskusji pod tym tekstem podlinkowano do ostatnich propozycji zgłaszanych wspólnie przez Izbę Wydawców Prasy, Polską Izba Książki, Polskie Towarzystwo Wydawców Książek i Stowarzyszenie „Polska Książka”.

Chodzi o dwa dokumenty:

• PROJEKT NOWELIZACJI Propozycja wydawców prasy i książki dotycząca nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w zakresie dozwolonego użytku, autorskich praw majątkowych oraz przepisów karnych. (PDF)
• Uzasadnienie do projektu nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (PDF)

Dzisiejsze brzmienie art 23 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj.:

2. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego

organizacje wydawców chcą zastąpić bardziej złożoną regulacją. Wedle propozycji:

2. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje:

1) korzystanie z pojedynczego wprowadzonego do obrotu egzemplarza utworu w zakresie wykonania, odtworzenia, wystawienia i wyświetlenia przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

2) korzystanie z rozpowszechnionego utworu muzycznego, słownego i słowno-muzycznego w zakresie utrwalenia osobistego wykonania, odtworzenia, wystawienia i wyświetlenia przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego

3) korzystanie z pojedynczego wprowadzonego do obrotu egzemplarza utworu w zakresie zwielokrotnienia przez krąg osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym

4) korzystanie w zakresie udostępniania utworu w taki sposób, aby osoby pozostające we wspólnym gospodarstwie domowym miały dostęp do rozpowszechnionego utworu w miejscu i czasie dowolnie wybranym.

3. Warunkiem korzystania z pojedynczego wprowadzonego do obrotu egzemplarza utworu, o którym mowa w ust 2. pkt 1 i 3 jest posiadanie tytułu własności do tego egzemplarza lub posiadanie egzemplarza utworu, do którego tytuł własności przysługuje jednej z instytucji wymienionych w art.28 ustawy, przez jedną z osób z kręgu osób opisanych w ust 2. pkt 1 i 3.

Co nam ta propozycja może powiedzieć na temat aktualnego stanu prawa w zakresie dozwolonego użytku? Chociaż w retoryce publicznej debaty słuchać wciąż o "piractwie" i "kradzieżach", to jednak jeśli proponuje się w taki sposób ograniczenie dozwolonego użytku, to może to oznaczać, że dziś obejmuje on takie działania, które wyłączane są treścią propozycji wydawców.

W podlinkowanym wyżej uzasadnieniu propozycji czytamy:

W zakresie utrwalania w tym utrwalania nadań i zwielokrotniania nośnika, na którym egzemplarz utworu utrwalono w miejsce niedookreślonego „kręgu towarzyskiego” wprowadzono nową zasadę, że aby można było korzystać z utworu w ramach dozwolonego użytku osoba korzystająca musi znajdować w kręgu osób należących do wspólnego gospodarstwa domowego.

Wniosek z tego: dziś zatem osoba korzystająca z utworu w ramach dozwolonego użytku nie musi należeć do wspólnego gospodarstwa domowego z innymi osobami. Tu warto poczynić uwagę, że taka osoba będzie należała do własnego gospodarstwa domowego, chociażby tworzyła je samotnie.

Ale wydawcy idą dalej:

Ponadto w przypadkach, gdy korzystanie dotyczy egzemplarza utworu - osoba w kręgu osób uprawnionych musi być właścicielem egzemplarza utworu wprowadzonego legalnie do obrotu chronionego przepisami ustawy o prawie autorskim.

Chociaż i dziś w ustawie mowa o korzystaniu "z już rozpowszechnionego utworu", to uzasadnienie do ogłoszonej przez wydawców propozycji nowelizacji sugeruje, że dziś nie ma znaczenia dla korzystania z dozwolonego użytku, czy się jest właścicielem egzemplarza, a ten konkretnie egzemplarz był do obrotu wprowadzony "legalnie" (rozpowszechnienie utworu to nie to samo, co wprowadzenie egzemplarza do obrotu; nota bene - propozycja wydawców nie odpowiada na pytanie: czym są "egzemplarze" w erze cyfrowej, w której nośniki powoli tracą znaczenie).

A jeśli korzystam z utworu w taki sposób, że nie korzystam z egzemplarza, a korzystam z tego, co mam w głowie i np. - jak na umieszczonej obok ilustracji - gram sobie usłyszany utwór z pamięci, to czy będzie to już wykroczenie poza zakres dozwolonego użytku osobistego, czy też jeszcze będę - przyglądając się propozycji wydawców - działał zgodnie z prawem? Nie kupiłem egzemplarza, ale może usłyszałem (przeczytałem) nielegalnie? Nie kupiłem egzemplarza, ale - ponieważ mam dobrą pamięć - deklamuję poematy podczas zmywania naczyń (prowadząc gospodarstwo), wchodząc tym samym w monopol autorski (i "wydawniczy" - nie można zapominać o wydawcach)?

Nawiasem mówiąc - patrząc na przepisy konstytucji RP warto postawić sobie pytanie: co dziś jest zasadą, a co wyjątkiem od niej? Czy zasadą jest ochrona własności intelektualnej (dlaczego zatem prawa autorskie majątkowe są ograniczone w czasie?), a domena publiczna i dopuszczalne korzystanie z tego, co nas otacza, jest wyjątkiem od zasady? A może jest odwrotnie? Jeśli jest odwrotnie, to ma to istotne znaczenie dla techniki legislacyjnej...

Przeczytaj również: Skąd pomysł rejestracji elektronicznych publikacji?