Trzy grosze w dyskusji o "szwedzkim stole" kultury

Dyskusja na temat reformy prawa autorskiego, którą uruchomiła sprawa ACTA, trwa w najlepsze. Dyskusja na poziomie krajowym nic lub niewiele tu zmieni, bo system prawnoautorski ma charakter bardziej globalny. Aby dokonać zmian zgodzić musieliby się wszyscy zainteresowani (w tym USA, Japonia i inni, którzy chcieli, aby ACTA weszło w życie - jak uważam - dla utrzymania status quo). Nie zmienia to faktu, że dyskusja trwa, a w jej ramach pojawia się koncepcja "szwedzkiego stołu", czyli opłaty na rzecz twórców, którą płaciliby wszyscy korzystający z internetu. To nie jest nowy koncept. Już w 2006 roku takie pomysły - jako uzupełnienie mechanizmów rynkowych - pojawiały się w Polsce: Powraca pomysł na opłatę kompensacyjną, Pomysł na kompensacyjną opłatę internetową. Nie chodziło o zastąpienie istniejącego systemu nowym, a o uzupełnienie starego, by więcej pieniędzy zebrać w ramach takiej opłaty. Nawet jednak, gdyby miało chodzić o zastąpienie nową instytucją "szwedzkiego stołu" istniejącego systemu uważam, że nie tędy droga. Mam świadomość, że wykreowanie nowej instytucji prawnej nie jest banalnym zadaniem, a skrytykować da się wszystko. Mogę jednak uzasadnić (publicystycznie), dlaczego jestem przeciwnikiem takiej opłaty kompensacyjnej.

Wprowadzenie kompensacyjnej opłaty internetowej (czyli że wszyscy płacą i robią sobie "szwedzki stół" z utworów dostępnych w internecie) jest jedynie maskowaniem problemu niemożliwości łatwego pogodzenia ze sobą konstytucyjnej wolności pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (mającej też swoje normatywne wsparcie w bardziej globalnych przepisach chroniących prawa człowieka) z koncepcją monopolu prawnoautorskiego, w którym autorzy mają prawo do wynagrodzenia za korzystanie przez innych z informacji o cechach twórczych (utwory to rodzaj informacji).

Konwencja berneńska wprowadza zasadę, że utwór jest chroniony (a więc monopol prawnoautorski powstaje) bez spełnienia jakichkolwiek formalności.

W ramach tego monopolu twórca ma kilka uprawnień. Po pierwsze ma prawo decydować o pierwszym udostępnieniu swojego dzieła. Gdy już zdecyduje się je udostępnić - ma prawo decydować o tym, czy ktoś inny ma prawo korzystać z jego dzieła, czy nie ma takiego prawa. Twórca ma też prawo do wynagrodzenie za to, że ktoś korzysta z tego dzieła, co oznacza, że sam też może zdecydować jaka kwota jest dla niego atrakcyjna by zgodzić się na korzystanie z jego dzieła przez inną osobę.

Wycena rynkowa (kto powiedział, że wynagrodzenie za korzystanie z dzieła ma być wyznaczone na poziomie "rynkowym"? por. Cena za utwory mojego autorstwa wynosi miliard euro za sztukę) jest sporym problemem. Jeśli podaż jest większa niż popyt przy jednoczesnym istnieniu monopolu (prawa wyłącznego) - cena spada do zera (por. Urzędowe ustalanie cen korzystania z informacji w regulacjach re-use i prawa autorskiego). Przy braku takiego monopolu cena równa jest zeru. Tylko dlatego, że system prawny przewiduje prawo wyłączne - może istnieć cena na niektóre kategorie informacji. W przeciwnym razie "wytwórca informacji" nie miałby podstawy do pobierania wynagrodzenia, nie istniała by również przewaga konkurencyjna tych, którzy dogadali się z twórcą, że po określonej cenie będą mogli z jego twórczości korzystać. Przy braku monopolu jeden by zapłacił (np. po to, by dzieło w ogóle powstało), a wobec braku monopolu inny by nie musiał płacić za dzieło, które powstało.

Koncepcja "szwedzkiego stołu", jeśli miałaby zastąpić istniejący mechanizm, wyłączałaby zarówno prawo decydowania o tym, kto może, a kto nie może korzystać z dzieła, ale wyłączałaby również możliwość decydowania przez autora o cenie. Nadal możliwe byłyby takie fenomeny, jak aukcja pracy Andreasa Gursky'ego "Rhein II" (zmodyfikowane komputerowo zdjęcie brzegu rzeki Ren), w trakcie której uzyskano cenę 4,3 mln dolarów. Przy czym aktualne jest tu pytanie o to, za co właściwie zapłacono w trakcie tej aukcji. Wydaje się, że za fizyczny egzemplarz, nie zaś za prawa autorskie do powstałego dzieła, a przecież wobec postępu technologicznego reprodukcje istniejące w świecie fizycznym, zwłaszcza jeśli powstają ze źródeł cyfrowych, mogą nie różnić się od pierwszego "oryginału". Tu też zatem tracimy ową wyjątkowość, niepowtarzalność, która powoduje, że ktoś chce zapłacić więcej niż drugi.

Jeśli mielibyśmy wprowadzić opłatę kompensacyjną związaną z jednym tylko wycinkiem obiegu informacji (opłata za korzystanie z dzieł w Sieci), to powstaje pytanie o inne sposoby korzystania z dzieł. Zwłaszcza wobec konwergencji mediów, przejścia tradycyjnego nadawania na platformy cyfrowe, stopniowym usieciowieniem środków społecznego przekazu (no bo co to jest "internet" i czym dzisiejszy różni się od tego, który istniał 10 lat temu, a także czym polski internet różni się od tego, który sobie funkcjonuje w jakimś kraju w Afryce lub na Alasce?). Jak przeciwdziałać temu, by dzieła, które istnieją poza Siecią do niej nie trafiały?

Pojawia się problem gromadzenia danych o oglądanych (wykorzystywanych) zasobach internetowych (o wykorzystywaniu poszczególnych utworów, a więc o gromadzeniu danych o poszczególnych plikach w każdym możliwym protokole komunikacyjnym, niezależnie od tego, czy dystrybucja utworów następowałaby via http, ftp, torrenty, czy inaczej). Taka informacja "statystyczna" potrzebna byłaby dla ew. redystrybucji pieniędzy na rzecz twórców (bo to na rzecz twórców miałaby być przeznaczona opłata), którzy są chętniej oglądani niż inni. Oczywiście wówczas, jeśli taka redystrybucja miałaby mieć chociaż pozory uczciwości.

Z tym wiąże się też ew. potrącanie zobowiązań. Płacić mieliby wszyscy. Wszyscy, czyli odbiorcy kultury będący przecież równocześnie twórcami (por. Na świecie są miliardy twórców, CCTV i OPC - na świecie są miliardy artystów wykonawców). W ramach systemu przekładalibyśmy pieniądze z kieszeni do kieszeni za pośrednictwem globalnej machiny statystyczno-redystrybucyjnej, kontrolującej realizację wolności pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, przy czym samo istnienie systemu generowałoby koszty jego działania. Przy każdym przejściu pieniędzy z kieszeni do kieszeni w spodniach twórcy-odbiorcy kultury znikałyby pieniądze przeznaczone na inkaso.

Aby system działał mniej więcej uczciwie musielibyśmy zrezygnować z uprawnienia twórcy, które polega na tym, że może on udostępnić swoje dzieło pod pseudonimem lub anonimowo (nota bene koncepcja "utworów osieroconych" stoi - jak uważam - w sprzeczności z tym uprawnieniem, a także w sprzeczności z tym, że ochrona przysługuje bez jakiejkolwiek formalności; por. Przy okazji dyskusji o ACTA okazuje się, że król rządzący prawem autorskim jednak jest nagi; to też było głównym mechanizmem hamulcowym w dyskusji o postawieniu systemu na głowie w wykonaniu Google Books Search, gdzie postanowiono przeforsować zmianę z modelu opt-in (zgoda uprawnionego na korzystanie przez innych ze stworzonego przez niego dzieła) na opt-out (sprzeciw uprawnionego twórcy); por. O tym, że nieważne jest stanowisko autorów książek, gdy chodzi o dostęp do rynku i Projekt Google Book Search zderzył się z Europą).

Musielibyśmy zrezygnować z prawa twórcy na wyrażenie zgody by powstały dzieła zależne (opracowania, przeróbki, adaptacje, tłumaczenia...). W kontekście ceny i statystyk stanęlibyśmy przed problemem automatycznego obliczania udział twórczego wykorzystywania dzieł w remiksach, które są następnie publikowane w Sieci.

Konieczność uruchomienia wiarygodnych statystyk oznaczałoby również, że każdy, kto prowadzi jakikolwiek serwis internetowy musiałby zeznawać podmiotom pozapaństwowym (prowadzącym statystyki), jaki prezentowane przez niego pliki uzyskują poziom zainteresowania publicznego (bez takiego mechanizmu pozostawalibyśmy w sferze większej uznaniowości, a więc mniejszej sprawiedliwości takiego systemu). Poza tym, że powstałby spór o metodologię badań (kto trzymałby rękę na statystykach decydowałby o poziomie ew. przepływów pieniędzy oraz wyborze beneficjentów), to godzi to w wolności obywatelskie. Takie informacje nie mogłyby już być tajemnicą przedsiębiorstwa (a tajemnica przedsiębiorstwa również należy do kategorii praw własności intelektualnej). Musielibyśmy uznać, że powstał wyłom w zakresie ochrony informacji na temat każdego, kto korzysta z wolności rozpowszechniania informacji (musiałby zeznawać jak bardzo z takiej wolności korzysta gdy rozpowszechnia informacje).

Wedle pojawiających się koncepcji płacić mieliby wszyscy korzystający z internetu. Niezależnie od realnego braku możliwości objęcia takim systemem wszystkich korzystających z internetu na świecie - tam, gdzie taki system zostałby jednak wprowadzony pojawiłoby się ryzyko gromadzenia danych o użytkownikach (a więc o wszystkich korzystających z internetu w danym reżimie prawnym). To zaś niesie kolejne, poza wcześniej przywołanych, ryzyka dla ochrony prywatności. Dane takie pozostawałyby w rękach przedsiębiorców (np. świadczących usługi drogą elektroniczną, albo przedsiębiorców telekomunikacyjnych - w przypadku, gdyby opłata była doliczana do opłat za dostęp do Sieci). Z tym też wiąże się sygnalizowany wcześniej problem podwójnej roli twórcy i odbiorcy, a więc ew. kompensacji, a to mogłoby zrodzić w czyjejś głowie koncepcję konieczności wymiany informacji między liczącymi statystyki wykorzystania ze statystykami pobierania opłat.

Naruszenia praw autorskich są dziś często stypizowane w przepisach karnych. Wprowadzenie opłaty kompensacyjnej musiałoby zmienić ten system w ten sposób, że takie przepisy należałoby poddać ponownej redakcji. Ale sama redakcja takich przepisów byłaby nie lada wyzwaniem. Bo jaka idea miałaby im przyświecać? Kto nie płaci kompensacyjnej opłaty byłby objęty domniemaniem winy w przypadku naruszenia? A co w przypadku majątkowych środków ochrony prawa cywilnego, które przewidują dziś możliwość zasądzenia odszkodowania lub "stosownego wynagrodzenia" (por. Stosowne wynagrodzenie za "piractwo")?

Jak wspomniałem - taki system nie mógłby działać jedynie lokalnie (krajowo), a musiałby uwzględnić aspekt globalny. Dziś obywatele korzystający z internetu na terenie Polski sięgają zarówno po japońską Mangę, jak i artykuły The New York Times-a. Tymczasem np. w Afganistanie jeszcze niedawno nie istniało jakiekolwiek prawo autorskie (muszę sprawdzić, czy się tu coś zmieniło!). Wprowadzenie globalnego, jednolicie egzekwowalnego nowego prawa autorskiego, które przewidywałoby "opłatę kompensacyjną", przy jednoczesnych różnicach w systemach polityczno-społecznych, odrębnościach kulturowych, różnicach w poziomie życia w poszczególnych obszarach geograficznych (w tym w różnicach w sile nabywczej pieniądza), wydaje się dziś niemożliwe.

Przy założeniu, że jednak taki system mógłby zostać wprowadzony - musiałby uwzględniać jednolity system zbiorowego zarządzania prawami autorskim. W samej tylko Polsce jest dziś kilkanaście organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi, których zakresy zbiorowego zarządzania często się pokrywają. Jednocześnie organizacje zbiorowego zarządzania nie są kontrolowane publicznie w taki sposób, by istniała pewność, że redystrybucja będzie uczciwa.

Jeśli opłata kompensacyjna miałaby być obowiązkowa, to również udział w redystrybucji musiałby mieć taki charakter. Zrezygnowalibyśmy zatem z autonomii woli związanej z udziałem w stowarzyszeniach (chyba, że wcześniej zrezygnowalibyśmy z koncepcji, że to stowarzyszenia są organizacjami zbiorowego zarządu, a w ich miejsce weszłyby jakieś podmioty publiczne o globalnej skali działania). Przy braku obowiązku udziału w redystrybucji w charakterze beneficjenta wnoszonych opłat system byłby nieuczciwy (ktoś gromadziłby pieniądze za korzystanie z utworów twórców, którzy nie uczestniczą w poborze wynagrodzeń; por. Kampania społeczna na rzecz certyfikacji Twórców).

Dyskusja o opłacie kompensacyjnej musi uwzględniać również tezy formułowane w dyskusji o realizacji misji publicznej i abonamencie RTV, w której zderzają się one z tezami prywatnych nadawców i rozgłośni. Musi uwzględniać dyskusje o powszechnym i obowiązkowym ubezpieczeniu społecznym (ZUS i podobne) i tzw. "umowie międzypokoleniowej", z którą zderzają się koncepcje prywatnych ubezpieczeń emerytalnych i innych. Musi wiązać się z dyskusją o publicznej służbie zdrowia (finansowanej z podatków) i o prywatnych gabinetach, o publicznym systemie edukacji i szkołach prywatnych, itd.

Wprowadzenie internetowej opłaty kompensacyjnej utworzyłoby pozapubliczny system daniny quasi publicznej, bez kontroli państwa i niemający nic wspólnego z zasadami gospodarki rynkowej, coś na kształt globalnego systemu bankowego, który rządzi się własnymi prawami, własną logiką i własnymi interesami. Który decyduje o systemach społeczno-politycznych krajów, dla ratowania którego można zabrać obywatelom prawo do samostanowienia.

W efekcie może powstać system redystrybucji niemający nic wspólnego z zasadami sprawiedliwości społecznej, w którym dyskrecjonalnie i poza realizacją zadań publicznych ktoś decydować będzie o tym kto i jak popularnym jest twórcą i jakim jest konsumentem informacji (dóbr kultury), a co za tym idzie: ile z tego systemu pieniędzy należy dla niego przeznaczyć. Krewni i znajomi królika zgarną pulę, pozostali zaś nie dostaną nic (chociaż też są twórcami). To zaś prowadzi w prosty sposób do umacnianiu patologii. Dodatkowym bonusem jest element nadzoru nad procesami globalnej komunikacji międzyludzkiej.

Ktoś, kto się dopchałby na szczyt tego systemu zarządzania, byłby niczym Cappo di tutti cappi, który zgarnia od każdego w globalnej wiosce, a od czasu do czasu, np. na wesele córki, spełnia drobne życzenia okolicznych wieśniaków. Za wypowiadane życzenia oczywiście inkasowałby opłatę, bo pewnie byłyby twórcze.