Biblioteki i dostęp do wiedzy

Prawo autorskie (i szerzej: prawa tzw. "własności intelektualnej") stoi na przeszkodzie tworzenia społeczeństwa opartego na dostępnej powszechnie wiedzy. Z czasem nie wychodząc z domu będę miał dostęp do jeszcze potężniejszej bazy artykułów, periodyków, czy innych publikacji (już mam do niej dostęp dzięki Sieci), jednak prawa autorskie wygasają w Polsce po 70 latach po śmierci twórcy. Wydaje się też, że z czasem system oceny wartości danej pracy przez pryzmat oceny cytowań wydawnictwa (tytułu – pośrednika) może zostać zastąpiony systemem oceny cytowań danego autora – niezależnie gdzie by on opublikował efekty swoich badań. Przecież to te badania i tezy są wartościowe, nie zaś miejsce, gdzie zostały opublikowane?

Prawa autorskie trwają po śmierci twórcy. Komu zatem przysługują przez te lata? Spadkobiercom, wydawcom, a czasem może nimi dysponować w pewnym zakresie resort kultury (gdy nie ma spadkobierców). Internet zaś w sposób prawie naturalny pozwala stworzyć mechanizmy upowszechniania wiedzy i informacji (z pożytkiem dla ogółu społeczeństwa). Tak jednak się dzieje, że informacja ma wartość ekonomiczną, zatem istnieje pokaźna grupa interesów, której zależy na stopniowym rozszerzaniu monopoli własności intelektualnej długo po śmierci osoby, która wniosła wkład intelektualny w stworzenie danego dzieła. Ten sam mechanizm nie pozwala publikować w Sieci utworów, których autorzy nie żyją, lub nie można ustalić autorstwa danego utworu...

Rzeczpospolita: "Na przeszkodzie szerokiemu dostępowi do książek przez Internet stoją przepisy prawa autorskiego, ale także nawyki korzystających". I dalej w tym samym tekście: "Autorskie prawa majątkowe wygasają dopiero po 70 latach od śmierci twórcy i do tego czasu - jeśli chce się umieścić jego utwór w Internecie - trzeba się z nim (albo z podmiotem, na który prawa te przeszły) porozumieć i z reguły mu zapłacić. Dlatego w filologicznej bibliotece UG najmłodsza publikacja pochodzi z końca lat trzydziestych"...

Czasem słyszę, że powinienem publikować swoje teksty w czasopismach znajdujących się na tzw. liście filadelfijskiej. O tej liście też mowa w przywołanym wyżej artykule Rzeczpospolitej, w kontekście internetu: "Powstają otwarte archiwa elektronicznych dokumentów oraz otwarte czasopisma naukowe. Rośnie też szybko ich współczynnik cytowań ustalany przez Instytut Filadelfijski (tzw. impact factor), który jest w środowisku naukowym miernikiem prestiżu i siły oddziaływania publikacji". Dostępność danych materiałów pozwala częściej je cytować, gdyż są bardziej znane. Jak się wydaje - internet mógłby zmienić dotychczasowy model uzyskiwania kolejnych stopni wiedzy naukowej. Coraz częściej słychać o e-learningu (nauczaniu na odległość). Nauczanie takie bez cyfrowej postaci nauczanej wiedzy nie ma racji bytu...

Poza opublikowaniem danego tekstu warto jednak również zastanowić się nad wyborem tekstów istotnie wartościowych z punktu widzenia nauki. Nie każdy artykuł czy inna publikacja (np. monografia) ma taką samą wartość poznawczą i naukową. Dlatego właśnie niektóre pisma mają radę naukową, zgłaszane do publikacji artykuły są recenzowane. Takie wstępne "przesiewanie" pozwala zwiększyć wartość naukową opublikowanych w danym źródle informacji ("wydawnictwie") materiałów. Nie od dziś wiadomo, że internet, poza tekstami wartościowymi, udostępnia również całą plejadę zwykłych "śmieci". Zatem warto obecnie – jakby się mogło wydawać - bazować na recenzjach i wstępnym wyborze kogoś, kto rzeczywiście zna się na rzeczy (kto potrafi ocenić wartość danego materiału, również pod kontem jego oryginalności; plagiaty zdarzają się również w świecie nauki).

Określanie "lista filadelfijska" oznacza wykaz tytułów czasopism indeksowanych w bazach danych Instytutu Informacji Naukowej w Filadelfii (Institute for Scientific Information). Wykaz ten pod nazwą "master journal list" jest dostępny w wersji elektronicznej na stronie instytutu.

Strona „master journal list” wedle Google zasługuje na współczynnik „page rank” o wartości 8 punktów (na 10 możliwych do uzyskania).

W Polsce istnieje również system punktowania prac naukowych. Na stronie Ministerstwa Edukacji i Nauki dostępny jest "wykaz wybranych czasopism wraz z liczbą punktów za umieszczoną w nich publikację naukową", który został ogłoszony na podstawie § 7 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania i rozliczania środków finansowych na naukę (Dz. U. Nr 161, poz. 1359). Jak widać - przyznawane danym ośrodkom granty (a więc środki finansowe) mają istotne związki z upowszechnianiem wiedzy i wskazywaniem źródeł, w których warto publikować własne przemyślenia i efekty badań.

Jeśli prawdziwe są tezy głoszone przez współczesnych badaczy w odniesieniu do rozwoju społeczeństwa opartego w głównej mierze na obiegu informacji w globalnej sieci internet (albo w takim tworze, który zastąpi z czasem internet w dzisiejszej postaci) - z czasem "niewidzialna społeczna ręka" będzie mogła wskazywać wartościowe prace bez ingerencji ze strony przyznających granty. To jednak nie takie proste. Aby stworzyć i utrzymać ośrodek upowszechniający dane zasoby w sieci (serwery, łącza, redakcja, proces publikacji, wybór, obsługa nadsyłanych tekstów – sekretariat, etc...) konieczne są środki finansowe. Nie da się – jak sądzę (ale przecież mogę się mylić) – zachować odpowiedniego poziomu źródła na „najwyższym poziomie” bez czynienia nakładów finansowych. Nawet Wikipedia poszukuje obecnie środków na utrzymanie infrastruktury, chociaż nie ponosi nakładów na pozyskiwanie praw autorskich od osób, które społecznie redagują gromadzone tam materiały.

Strona główna Wikipedii - Wolnej encyklopedii uzyskała współczynnik "page rank" o tej samej wartości, co strona główna master journal list (czyli 8/10).

Jednocześnie można już dziś zaobserwować tendencję do ograniczania ilości i jakości wiedzy i informacji dostępnych w sieci. Dzieje się tak nie tylko ze względu na rozrastającą się sferę monopoli własności intelektualnej (związanych ściśle z gwarancjami pozycji ekonomicznej podmiotów dysponujących uprawnieniami z tych monopoli). Również organizacje państwowe zwiększają sfery tajemnic państwowych, zabiegają o zagwarantowanie bezpieczeństwa publicznego, etc.. Okazuje się, że informacja właśnie i dostęp do niej, może czasem (i według wielu) stanowić zagrożenie dla społeczeństwa (dla przykładu - jeśli będzie wiadomo, w jaki sposób działa system bezpieczeństwa elektrowni atomowej – stanie się ona bardziej podatnym niż inne celem ataku ze strony wszelkiej maści ekstremistów).

Dostępnością treści niepokoją się różne państwa i instytucje. Teoretycznie dostęp do podobnych informacji powinien być podobny, jednak tak nie jest. Każdy może zobaczyć, w którym budynku mieszkam i dość dokładnie przyjrzeć się okolicy

Tu mieszka prezydent USA, jednak powyżej przedstawione budynki są jedynie "naszkicowane" (tak naprawdę to jedynie zarys prawdziwej infrastruktury). Nie jest też możliwe dalsze zbliżenie. Na dawnych mapach, w miejscu białych plam widać było jeszcze napis łaciński: "hic sunt dracones" - tu żyją smoki...

Rolę wydawnictw przejmują również systemy wyszukiwawcze. Okazuje się, że publiczność może nie mieć dostępu do informacji, jeśli przedsiębiorstwo oferujące wyszukiwarkę usunie ze swoich indeksów odesłania do określonych treści. Sam materiał (być może wartościowy) nie przestaje istnieć. W społecznej jednak percepcji – on znika. Nie ma do niego dostępu, gdyż nie da się go wyszukać (nie pojawia się w wynikach wyszukiwania). I tu bezpieczeństwo publiczne może być uzasadnieniem do pewnych działań. Mówiło się, że właśnie ze względu na bezpieczeństwo publiczne z wyników wyszukiwania Google zniknęły zdjęcia żołnierzy znęcających się nad więźniami z Iraku.

W tym też sensie oferujący wyszukiwarkę staje się takim samym pośrednikiem w upowszechnianiu wiedzy jak wydawnictwa oferujące tytuły znajdujące się na filadelfijskiej liście.

Internet jest transgraniczy, a w różnych państwach obowiązują różne systemy polityczne i różne prawa. To, co dla demokratycznego państwa prawa wartościowe nie zawsze musi być uważane za takie przez państwa mające inny pogląd na rozwój społeczny. Stąd w Chinach, Iranie, Indiach, Tunezji, etc.. treści są nierzadko blokowane i niedostępne dla obywateli... I na tym przykładzie można wykazać związki biznesu i dostępu do informacji – wszak „w państwach inaczej podchodzących do kwestii dostępności informacji i do wolności słowa” – informatyczne blokady wprowadzane są dzięki narzędziom i przy współpracy korporacji i mniejszych firm „wywodzących się” z krajów o systemach mających wiele z demokratycznego państwa prawnego, gdzie wolność słowa jest jedną z podstawowych wartości...

Jeśli tendencja do usuwania pośredników z obiegu informacji zostanie potwierdzona – istnienie takich list jak lista filadelfijska stanie pod znakiem zapytania (ewentualnie zostanie zastąpiony innym systemem oceny). Czy tekst badacza jest mniej wartościowy tylko dlatego, że został opublikowany w innym „miejscu” (u innego pośrednika)? Ponoć już dziś prawie każdy może być własnym wydawcą – badacze mogą publikować w internecie na własnych stronach. Te zaś nie są na żadnych listach (poza wynikami wyszukiwania, a to też tylko wówczas, gdy umiejętnie się dany zasób przygotuje i pozwoli przeindeksować wyszukiwarkom jego treść), gdyż skupiają dorobek jednego często badacza właśnie. Nie koniecznie muszą stanowić zrecenzowany zbiór publikacji różnych autorów.

Czy zastanawialiście się Państwo kiedyś nad sensem „przedruku” w internecie? Skoro wszystkie materiały są w jednakowy sposób dostępne dla innych (w modelu idealnym) to jaki jest sens publikowania w dwóch miejscach tego samego tekstu w internecie? Jeśli wydawca chcący „upowszechnić wartościowy materiał w swoim serwisie” rzeczywiście ma takie intencje, nie zaś takie, które polegają na agregacji wartościowych materiałów w ramach własnego ośrodka (a dzięki takiej agregacji może na przykład mieć lepszą pozycję w negocjacjach z sieciami reklamowymi, etc), to przecież wystarczy by umieścił w swoim serwisie odnośnik hipertekstowy do wartościowego jego zdaniem materiału.

Warto się też zastanowić nad kwestią zmian w raz opublikowanym materiale. Mechanizmy oparte na wiki potrafią przechowywać kolejne wersje opublikowanego tekstu. Bez możliwości zapoznania się ze zmianami może się okazać, że wszyscy wskazują tekst, w którym nie ma wcześniejszych treści... W ten sposób można np. poprawić historię, albo wykazywać, że wcześniej niż inni doszło się do jakichś naukowych wniosków (których jednak nie było w pierwszej wersji opublikowanego artykułu naukowego)...

Upowszechnienie wiedzy coraz częściej następuje przez różnego typu mechanizmy – czy to takiej, jak algorytm objawiający się następnie poprzez „page rank” Google, czy też takie jak RSS (Realy Simple Syndication) – dzięki któremu inni badacze mogą sami śledzić przeróżne źródła informacji i sami „komponować” niejako własne kanały biegu informacji. Recenzowanie zaś może przybrać formę komentarzy innych badaczy pod określonym tekstem (chociaż mogą oni komentować - recenzować we własnych serwisach i w ten sposób uznawać wartość danego materiału), zaś cytowania to linki. Dzięki takiemu modelowi – zamiast list filadelfijskich różnej maści pojawią się - być może - współczynniki cytowań konkretnych autorów i konkretnych ich tekstów, nie zaś współczynniki cytowań konkretnych pośredników. Ważne będzie co się pisze, nie zaś: kto pisze lub gdzie się to coś „ukazało” (gdyż ukaże się po prostu w Sieci).

Nadal jednak ważne będzie to, w jakim języku się publikuje. Język polski nie jest uznawany za globalny język nauki, chociaż tekst napisany po polsku może przecież być równie wartościowy, a nawet bardziej wartościowy, co tekst angielskojęzyczny. W globalnym społeczeństwie informacyjnym dostępność do treści wymagać musi jego zrozumienia (nawet w tej podstawowej warstwie) przez innych badaczy. Stąd coraz częściej mówi się o konieczności powstania automatycznych systemów tłumaczenia gromadzonych w sieci treści. Takie tłumaczenie jest jednak utworem zależnym i na przeszkodzie w upowszechnieniu takich mechanizmów mogą również stanąć przepisy gwarantujące monopol własności intelektualnej. W Polsce na korzystanie z opracowania wymagana jest wcześniejsza zgoda autora utworu, który się opracowuje (nie mówię o dozwolonym użytku osobistym), chociaż samo opracowanie, jeśli jest opracowaniem twórczym, jest następnie chronione samoistnie jako utwór (tyle, że utwór zależny).

Dziś wypada mi postarać się o jakąś radę naukową dla niniejszego serwisu i liczyć ile razy ktoś powołał się na ten serwis w tradycyjnych periodykach. Liczbę internetowych odesłań mogę policzyć przeglądając codziennie statystyki serwera. Muszę też pamiętać by płacić za domenę (by wcześniej umieszczone w sieci linki zawsze mogły wskazywać konkretne i te same „miejsca”). Zresztą, co do rady naukowej - patrząc na grono komentatorów tego serwisu zalążki takiej społecznej rady już się pojawiają...

Stronę główną VaGla.pl Prawo i Internet algorytm informatyczny ocenił na 6 punktów w dziesięciostopniowej skali „page rank” Google.

Wyniki 1 - 10 spośród około 78,000 dla zapytania własność intelektualna