Informacja o zakazie fotografowania w muzeach dotarła na szczyty i spodziewamy się ministerialnej "decyzji"

W tekście Regulaminowy zakaz fotografowania w muzeach to klauzula abuzywna (sygn. XVII Amc 1145/09) odnotowałem marcowy wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który uznał, że zakwestionowana pozwem p. Michała Kosiarskiego klauzula regulaminu jednego z muzeów jest klauzulą niedozwoloną. Chodziło oczywiście o zakaz fotografowania. W wyniku wyroku sądu klauzula została wpisana do Rejestru klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (por. "Zakaz fotografowania w muzeach" już wpisany do Rejestru). To jednak nie koniec. Okazuje się, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ma zamiar w sprawie podjąć jeszcze jakąś decyzję...

O ministerialnej decyzji można przeczytać w depeszy PAP, zatytułowanej W przyszłym tygodniu decyzja ws. możliwości fotografowania w muzeach. Tam m.in. wypowiedź, której udzielił PAP Piotr Majewski z MKiDN. Okazuje się, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przygotowuje kolejny ruch w dyskusji na temat fotografowania eksponatów muzealnych i raczej nie ma zamiaru pogodzić się z wyrokiem Sądu i wpisaniem zakazu do rejestru klauzul niedozwolonych prowadzonego przez UOKiK.

Zastanawiam się, czy to nie jest przez przypadek kolejna odsłona dylematu ciastka, które można chcieć mieć i zjeść, albo problem konkurencji publiczno-prywatnej w sferze obiegu informacji w społeczeństwie informacyjnym, o czym już pisałem w tekście BBC zagraża niezależnemu dziennikarstwu, czyli czas zastrzelić królewskiego kowala, by przejąć kuźnię. Jeśli informacje będą dostępne (a wiele wskazuje na to, że będą dostępne coraz bardziej, bo w tym kierunku zmierza rozwój technologiczny), to nie będą niedostępne, a przez to ich wartość i możliwość "monetyzowania" ich dostępności znacznie się ograniczy...

Zacznijmy jednak od początku. Po pierwsze - przedstawiciel ministerstwa stwierdza, że art. 25 ustawy o muzeach "bywa interpretowany na wiele sposobów". W efekcie ministerstwo chce dokonać własnej interpretacji na podstawie zamówionych ekspertyz. PAP relacjonuje to w następujący sposób:

Muzea niepodlegające bezpośrednio ministerstwu, prowadzone przez samorządy, niekiedy wprowadzają do swoich regulaminów zapis umożliwiający pobieranie opłat za fotografowanie swoich zbiorów także podczas zwiedzania. "Ministerstwo, uzgadniając statuty tych muzeów, zawsze zwraca w tym wypadku uwagę na wątpliwości interpretacyjne. Muzea, które wpisują sobie taki zapis do regulaminu, dokonują takiej szerokiej, powiedziałbym nadmiernej, interpretacji artykułu 25. ustawy o muzeach" - mówił Majewski, podkreślając jednak, że majowy wyrok sądu antymonopolowego ds. ochrony konsumentów dotyka też innych kwestii, np. prawa autorskiego. "Dlatego resort zamówił ekspertyzy prawne, co pozwoli nam sformułować ostateczną interpretację tej kwestii" - powiedział Majewski.

Ja bym zaczął od tego, że wyrok zapadł nie w maju, a w marcu, a w maju klauzula została wpisana do rejestru, ale to szczegół (chociaż czasem dla prawników szczegóły powinny być istotne). Nie zwracałbym uwagi na to, ale wydaje się, że komentujący dla PAP sprawę przedstawiciel ministerstwa albo nie czytał wyroku sądu, albo - co również możliwe - został źle zrozumiany przez dziennikarza. Pan Majewski w depeszy PAP stwierdza, że sąd wyraził w wyroku wątpliwość związaną z pytaniem: "czy umieszczenie takiego wyroku w Rejestrze Klauzul Nieuprawnionych Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta jest obowiązujące dla muzeów". Przypuszczalnie komentującemu chodziło o umieszczenie zakwestionowanego postanowienia umownego w rejestrze i tego, czy rejestr obowiązuje również muzea. Problem w tym, że wyrok nie zawiera takiej wątpliwości. Po prostu sąd zważył argumenty pozwu i uznał, że zakwestionowana klauzula regulaminu muzealnego ma być wpisana do rejestru, a przez to uznał, że umieszczenie klauzuli w rejestrze ma być wiążące również dla innych muzeów.

Oddam jednak głos powodowi w sprawie, która doprowadziła do wpisania zakazu fotografowania w muzeach do rejestru. Oto oświadczenie Michała Kosiarskiego w sprawie fotografowania w muzeach:

1. Dziwi mnie, że Ministerstwo próbuje podważać moc obowiązującą wyroku wobec muzeów. Piotr Majewski stwierdza, że: Nie wiadomo jeszcze nawet, czy wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest dla placówek muzealnych obowiązujący". Tymczasem jasno taką kwestię przesądza art. 479[43] kodeksu postępowania cywilnego, który stanowi, że prawomocny wyrok ma skutek wobec osób trzecich (czyli podmiotów, które nie brały udziału w postępowaniu przed sądem) od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru prowadzonego przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Nie powinno być więc wątpliwości, że wyrok w sprawie muzeum we Wrześni obowiązuje więc też wszystkie inne placówki muzealne od dnia publikacji, czyli od 25 maja br.

2. Majewski wyraża też wątpliwość, czy wyrok mógł objąć muzea, które "nie są przecież placówkami gospodarczymi". Sąd rozstrzygnął ten problem w oparciu o ustawę o ochronie konkurencji i konsumentów. Dotyczy ona relacji konsument-przedsiębiorca, z tym, że pojęcie przedsiębiorcy - zarówno w orzecznictwie sądowym, jak i w doktrynie prawniczej - rozumiane jest bardzo szeroko. Wystarczy zajrzeć do pierwszego z brzegu komentarza do ustawy, aby się o tym przekonać. W uzasadnieniu swojego pozwu napisałem, że przedsiębiorcą jest nie tylko ten podmiot, który zajmuje się działalnością stricte komercyjną, ale też np. osoba lub jednostka organizacyjna organizująca lub świadcząca usługi o charakterze użyteczności publicznej. Tak wynika z art. 4 ust. 1 litera a) ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Chodzi o bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Kwalifikuje się to do gospodarki komunalnej rozumianej jako wykonywanie zadań własnych w celu zaspokojenia zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej. Wśród zadań własnych gminy jest też wymieniona kultura. Co istotne, działalność podmiotu w sferze użyteczności publicznej nie stanowi czynnika skutkującego złagodzeniem reżimów wynikających z ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Zakresem art. 4 pkt 1 lit. a objęta jest więc działalność jednostki, która świadczy lub organizuje usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością gospodarczą (w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej). Za przedsiębiorców - na potrzeby spraw konsumenckich - były więc już przez sądy uznawane placówki ochrony zdrowia, pomocy społecznej i edukacji publicznej. Na tej liście można też umieścić kulturę i działalność muzeów. Tak też uznał sąd, skoro w ogóle zajął się merytorycznym zbadaniem sprawy. Co więcej - wbrew twierdzeniom Majewskiego - nie jest to wątpliwość, którą dostrzegał także sam sąd, co znalazło wyraz w sentencji wyroku. Nic takiego nie miało miejsca, sentencja wyroku milczy na ten temat, takich wątpliwości w ogóle nie podnosi. Można to sprawdzić w rejestrze Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, gdzie jest ona opublikowana. Nie wiem więc skąd pracownicy MKiDN mają inne informacje na ten temat i dlaczego próbują opinię publiczną wprowadzić w tej kwestii w błąd.

3. Moim zdaniem sprawę fotografowania w muzeach musi jednoznacznie rozstrzygnąć nowelizacja ustawy o muzeach. Nie może tego natomiast zrobić resort kultury swoimi interpretacjami prawnymi, bo nie są one żadnym źródłem obowiązującego w Polsce prawa. To już nie te czasy. Ministerialne interpretacje mogą wręcz wyrządzić krzywdę muzeom, które - zakładając, że MKiDN orzekłoby, że zakazy fotografowania nadal są słuszne - utrzymując zakazane klauzule w swoich regulaminach narażałyby się na kary finansowe nakładane przez prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów sięgające nawet 10 proc. ich rocznych przychodów (!).

4. Nie jestem przeciwnikiem ograniczania korzystania z lamp błyskowych albo np. statywów i myślę, że zdecydowana większość zwiedzających polskie muzea też zgadza się na takie ograniczenia. Dobrze byłoby jednak precyzyjnie uregulować te sprawy w przepisach, aby ograniczyć swobodę zwiedzających tylko w rzeczywiście niezbędnym zakresie. Problem w tym, że kwestionowane przeze mnie klauzule w ogóle sprawy tej nie poruszały. Co więcej, wynikało z nich, że jeśli uzyskalibyśmy zgodę dyrektora placówki i uiścili odpowiednią opłatę, to wolno nam robić zdjęcia z fleszem. Po pisemnej zgodzie dyrektora i uiszczeniu opłaty nic też nie stałoby na przeszkodzie fotografowaniu innych elementów muzeów, np. systemów zabezpieczających. Na tym przykładzie starałem się pokazać, że rozstrzyganie o bezpieczeństwie zbiorów oraz fleszach nie ma nic wspólnego z wprowadzeniem generalnego zakazu fotografowania podczas wizyt w muzeach.

5. Przedstawiciel MKiDN porusza jeszcze jeden istotny problem - prawa autorskiego. Majewski mówi: "Można sobie wyobrazić taką sytuację, że prywatny kolekcjoner, zawierając z muzeum umowę o prezentowaniu swych zbiorów, zastrzega, że zwiedzający nie mogą robić zdjęć. Co wtedy?" Problem fotografowania znajdujących się w ekspozycji muzeum dzieł dotyczy tych objętych jeszcze autorskimi prawami majątkowymi, jak i tych, które takimi prawami nie są już objęte (bo minął już długi czas od śmierci autora), albo w ogóle nigdy nie były (np. obrazów średniowiecznych). W tych dwóch ostatnich przypadkach sprawa jest prosta - fotografowanie nie narusza żadnych praw majątkowych kogokolwiek. Stąd zakaz fotografowania (także komercyjnego) nie znajduje żadnego uzasadnienia prawnego. W przypadku utworów objętych jeszcze autorskimi prawami majątkowymi też nie powinno być generalnego zakazu darmowego fotografowania muzealiów, bo istnieje tzw. dozwolony użytek prywatny i publiczny. Przywileje te wynikają wprost z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zdjęcie muzealiów wykonane przez turystę w trakcie zwiedzania może być potem przez niego wykorzystane do prywatnych potrzeb w ramach dozwolonego użytku prywatnego. Co istotne, dozwolony użytek prywatny nie jest też w prawie autorskim uzależniany od wyrażenia zgody przez dysponenta utworu (potwierdza to m.in. decyzja prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z 31 stycznia 2007 r. sygn. DDK-5/07 w sprawie Warner Bros Poland). Skoro więc prywatny kolekcjoner godzi się z wstawieniem obrazu do publicznego, ogólnodostępnego muzeum, to - moim zdaniem - powinien liczyć się też z możliwością, że zwiedzający zechcą go sfotografować i mają do tego pełne prawo. Inne uregulowanie tej sprawy w umowie kolekcjonera z muzeum byłoby więc nieważne z mocy prawa jako sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami.

Michał Kosiarski

Cóż dodać? Można dodać to, co napisałem o dozwolonym użytku oraz o licencji na rozpowszechnianie z art. 33 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pod poprzednią notatką, w komentarzu pt. Finansowanie działalności muzealnej. Można też podlinkować materiały dotyczące przywołanej w oświadczeniu, a relacjonowanej wcześniej w tym serwisie, sprawy klauzul na okładkach płyt: Dwa postępowania w sprawie informacji na opakowaniach płyt DVD, Decyzja w sprawie okładek płyt Warnera, Okładki płyt i wymuszona zmiana praktyki Warnera oraz Vision: druga decyzja UOKiK w sprawie klauzul na opakowaniach płyt DVD. Dokładnie te linki podałem w relacji po wydaniu wyroku, na tych m.in. materiałach opierał się pozew p. Kosiarskiego.

Na uwagę jeszcze zasługuje szczera dość wypowiedź dyrektora Nasalskiego z Muzeum Lubelskiego, którą przywołano w komentarzu No i się zaczęło :), a pierwotnie opublikowano trzy dni temu w tekście Gazeta.pl, zatytułowanym Muzea nie mogą brać pieniędzy za fotografowanie? Można tam przeczytać:

Zgody na fotografowanie udzielamy po tym, gdy zwiedzający podpisze oświadczenie, że zdjęcia robi na własny użytek. By nie było takiej sytuacji, że na przykład jakiś przedsiębiorca, bez naszej wiedzy wyda pocztówki i będzie je sprzedawał. To byłaby pewnego rodzaju strata dla muzeum, bo sami moglibyśmy zrobić takie pocztówki i na nich zarobić - wyjaśnia dyrektor Nasalski.

Czy są to wątpliwości nie-przedsiębiorcy? Robią pocztówki, podczas gdy to my moglibyśmy je robić. Skąd pomysł, że muzeum miałoby konkurować z przedsiębiorstwami sprzedającymi pocztówki? Dlaczego ktoś chciałby widzieć jakiś szczególny monopol dotyczący obiegu informacji, który nie jest związany z prawem autorskim? Czyżby kolejne prawo wyłączne oparte na zasadzie "spoconego czoła" (jak w przypadku sui generis ochrony baz danych - co zostało wprowadzone, lub ochrony broadcasterów, co nie przeszło w WIPO; por. Zawał WIPO Broadcasting Treaty)? Skąd pomysł na to, by brać od zwiedzających podpisywane oświadczenia o niewykorzystywaniu zdjęć w inny sposób, niż dla własnego użytku osobistego? Co by się stało, gdyby zrobili zdjęcia, ale nie podpisali oświadczenia? Dozwolony użytek osobisty wynika z ustawy. Zakaz fotografowania jest klauzulą abuzywną, a swoboda umów oznacza, że strony mogą decydować nie tylko o treści kształtowanego przez nich oświadczeniami stosunku prawnego, ale również o tym, czy chcą złożyć oświadczenie. Czy fakt, że ktoś nie chce złożyć oświadczenia, może spowodować, że nie zostanie wpuszczony do muzeum związanego regulaminem bez zakazu fotografowania? Dlaczego właściwie muzeum chce wiedzieć, że ktoś sprzedaje pocztówki (por. Wawel chroni prawa fotografów???)? Jak daleko sięga monopol właściciela lub posiadacza fizycznie istniejących obiektów i czy przeciwdziałanie pewnym zachowaniom wynika z istniejących norm prawnych, czy tylko z faktu, że muzealia otoczone są strażnikami mogącymi nie wpuścić kogoś na teren, lub z tego terenu wyprosić? Jak to się ma do misji muzeów, która jest wpisana do ustawy o muzeach?

W każdym razie pojawiło się poruszenie w mediach głównego nurtu. Temat wpisu zakazu fotografowania do rejestru został dostrzeżony z pewnym opóźnieniem. Możliwe, że dostrzeżono go w ogóle dzięki zainteresowaniu, które wyraziła społeczność użytkowników serwisu Wykop.pl. Przypuszczalnie dyrektorzy muzeów się zaniepokoili i zwrócili się do ministerstwa z prośbą o jakąś interwencję.

Wyrok jest prawomocny, a klauzula wpisana do rejestru UOKiK. Może porozmawiajmy o aksjologii, roli muzeów we współczesnym społeczeństwie oraz o finansowaniu ich działalności? Czy chcemy sprywatyzować muzea? Kto dostanie prawo do sprzedawania pocztówek przedstawiających Bitwę pod Grunwaldem i dlaczego nie ja? A może ja już mam takie prawo, zaś ktoś właśnie usiłuje mnie w tym prawie ograniczyć?

W 2008 roku cytowałem odpowiedź z MKiDN (por. Ministerstwo Kultury chowa głowę w faktury):

...fotografowanie lub filmowanie obrazów może dokonywać każdy, kto wyraża taką chęć, ale na warunkach uzgodnionych z dyrekcją muzeum, odpłatnie lub darmo...

Dziś wiemy, że regulamin muzeum nie może zawierać zakazu fotografowania.

Zobaczymy, co będzie dalej. W przyszłym tygodniu spodziewamy się ministerialnej "decyzji" (zastanawiam się, w jakim trybie będzie taka "decyzja" wydana i o czym ministerstwo będzie decydowało).

PS
Przepraszam za drobną uszczypliwość, ale przypominam, że w sprawie wniosku o udzielenie informacji publicznej, który złożyło Stowarzyszenie Internet Society Poland w sprawie stanowiska polskiego rządu na temat negocjacji porozumienia ACTA, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie wydał decyzji administracyjnej, do której wydania zobligowuje go wprost ustawa, a to - jak czytamy w odpowiedzi na poselską interpelację - wynikało z tego, że ministerstwo "intensyfikowało działania podejmowanych przez rząd RP wraz z innymi państwami członkowskimi, mających na celu upublicznienie treści negocjowanego porozumienia"... Czy rzeczywiście obywatele mogą porozumiewać się z rządem jedynie za pośrednictwem wyroków sądów? Coraz więcej "zwykłych ludzi" dochodzi do wniosku, że to dobra droga stymulacji dialogu. To taki element konstytutywny społeczeństwa obywatelskiego, o który wszak zabiega również "strona urzędowa"... Chyba nadal można złożyć skargę na bezczynność administracji w sprawie braku tej decyzji administracyjnej...