Ministerstwo Kultury chowa głowę w faktury

Jest dalszy ciąg sprawy, którą sygnalizowałem w tekście Wawel chroni prawa fotografów???. Jak niektórzy pamiętają dyrekcja zamku na Wawelu postanowiła zabronić, by "ktoś samodzielnie wykonywał fotografie do publikacji", gwarantując jednocześnie, by "nie zarabiał ktoś nieupoważniony". Stowarzyszenie Wikimedia Polska napisało do Ministra Kultury w tej sprawie. Dwa tygodnie temu znana była już odpowiedź. Dziś ta odpowiedź stała się "jawna". Mam wrażenie, że coś jest "nie tak". Nie chciałbym tego kłaść na karb przysłowiowej (wiem, że to krzywdzące) urzędniczej niechęci do zajmowania jakiegokolwiek stanowiska, by nie musieć się z niego potem tłumaczyć przed krytykami płynącymi z różnych stron. Ale właśnie brak odniesienia się do merytorycznego listu naraża ministerstwo na strzały.

Dlatego zachęcam do wysyłania pism do ministerstw i publikowania potem odpowiedzi. Uważam, że ministerstwo kultury nie jest od tego, by stwarzać warunki do liczenia kasy zarobionej na kulturze, a od tego, by stwarzać warunki upowszechniania kultury. A dziś są ku temu warunki, by upowszechniać kulturę tak, by ktoś nie musiał za to płacić.

Zanim przejdę do sprawy listu stowarzyszenia oraz otrzymanej z ministerstwa odpowiedzi pragnę zwrócić jeszcze uwagę na to, że tego typu odpowiedzi oraz pisma powinny być publicznie dostępne na stronach Biuletynu Informacji Publicznej. Listy z ministerstwa nie są "prywatną korespondencją". To trochę smutne, że publiczność może zapoznać się z ich treścią dopiero po dwóch tygodniach od otrzymania, a również smutne jest to, że ktoś może zastanawiać się czy naprawdę należy takie listy ujawniać. Odpowiednim miejscem do linkowania do takich listów i odpowiedzi jest BIP ministerstwa, tyle że chyba "nie ma zwyczaju" publikować w BIP stanowisk w sprawach publicznych. To również jest smutne.

Przechodząc do rzeczy. Najpierw Stowarzyszenia Wikimedia Polska zwróciło się do dyrektora Zamku Królewskiego na Wawelu z prośbą o umożliwienie wykonania dokumentacji fotograficznej na terenie Zamku w Pieskowej Skale oraz Zamku Królewskiego na Wawelu. Stowarzyszenie otrzymało pocztą elektroniczną odpowiedź negatywną, bez jakiegokolwiek uzasadnienia.

Następnie Stowarzyszenie postanowiło opisać całą sytuacje (wraz z historią korespondencji oraz stanowiskami) ministerstwu. W swoim liście do ministerstwa Stowarzyszenie zwróciło się z wnioskiem do Ministra (jako organu nadzoru nad muzeami), aby bezzwłocznie wystosował on na podstawie art. 8 ustawy o muzeach zalecenie do nadzorowanych przez niego instytucji, w którym zaleci stosowanie się do ustawy o muzeach i statutów muzeów poprzez dopuszczenie do fotografowania zgromadzonych w muzeach dóbr kultury. Najlepiej jednak przywołać pełniejszy wywód (a więc zacytować obszerny fragment dość długiego listy do ministra):

(...)
Działania muzeów stanowią przede wszystkim naruszenie postanowień Konstytucji RP. Zgodnie z Art. 6 Konstytucji, Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, a także udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym. Zgodnie z art. 73 Konstytucji, każdemu zapewnia się wolność korzystania z dóbr kultury. Powszechny i równy dostęp, o którym mowa w Art. 6, jest możliwy między innymi dzięki Wikipedii i Wikipedystom. Dzięki ich zaangażowaniu Wikipedia jest dostępna dla każdego przez Internet na zasadach wolnej licencji. Nie sposób też nie docenić pomocy w zachowaniu związków z dziedzictwem kulturalnym, jaką dzięki Wikipedii uzyskują Polacy zamieszkali za granicą. Oznacza to, że Wikipedia będąca sumą prywatnych inicjatyw Wikipedystów, istotnie przyczynia się do realizacji obowiązków muzeów wyrażonych w powyższych przepisach konstytucyjnych.

Obowiązki te zostały skonkretyzowane m.in. w ustawie o muzeach. Cele muzeów, określone w Art. 1 tej ustawy, pokrywają się z celami, jakie zrealizowane zostałyby w wyniku udostępnienia w Wikipedii fotografii gromadzonych przez nie dóbr kultury. Co więcej, zgodnie z Art. 2 tej ustawy, muzea są zobowiązane m.in. do popierania działalności upowszechniającej kulturę, a taką niewątpliwie prowadzą Wikipedyści, którzy bez wynagrodzenia i w szeroko pojętym interesie społecznym tworzą internetową encyklopedię.

Zgodnie z Art. 25 ustawy o muzeach, muzeum pobiera opłaty za przygotowanie i udostępnianie zbiorów do celów innych niż zwiedzanie, w szczególności za sporządzanie fotografii. Zdaniem wnioskodawcy, istnienie tego przepisu potwierdza brak generalnego uprawnienia muzeów do zakazywania fotografowania gromadzonych w nich dóbr kultury. Muzeum może jedynie pobrać opłatę, a i to jedynie za przygotowanie i udostępnienie zbiorów do fotografowania. Innymi słowy, jeżeli aktualna ekspozycja zbiorów nie wymaga przygotowania i udostępnienia, muzeum nie może nawet żądać opłaty za fotografowanie.

Z kolei wprowadzony w 2005 roku Art. 25a przedmiotowej ustawy nie może stanowić podstawy do konstruowania jakiegoś wyłącznego prawa muzeów do dygitalizowania ich zbiorów. Taka wyłączność jest bowiem sprzeczna z ogólnymi celami muzeów, a w szczególności z zasadą udostępniania zbiorów szerokiej publiczności.

Ewentualne ograniczenia w fotografowaniu zbiorów mogą zdaniem wnioskodawcy być wprowadzone w zakresie, w jakim jest to konieczne do realizacji takich obowiązków muzeów, jak np. zabezpieczanie i konserwacja zbiorów. Wobec tego, dopuszczalne jest wprowadzenie na przykład zakazu fotografowania przy sztucznym oświetleniu, ograniczenie liczby osób fotografujących jednocześnie, czy też wymaganie korzystania ze sprzętu niepowodującego uszkodzeń (np. statywów z gumowymi nóżkami). Nie ma natomiast żadnej podstawy prawnej dla wprowadzania ograniczeń dotyczących liczby oraz jakości fotografii. Wręcz, dopuszczenie jak największej ilości oraz najlepszej jakości zdjęć przyczyni się do realizacji ustawowych zadań muzeów. Co istotne, z powyższego obowiązku zabezpieczania i konserwacji w żaden sposób nie można wywodzić uprawnienia muzeów do ograniczania możliwości rozpowszechniania fotografii. Takie rozpowszechnienie nie naruszy bowiem w żaden sposób, ani nie zagrozi zbiorom znajdującym się przecież nadal fizycznie w pieczy danego muzeum.

Zdaniem wnioskodawcy, pozostałe przepisy prawa również nie stanowią podstawy do ograniczania możliwości sporządzania i wykorzystywania fotografii zbiorów muzealnych. Takiej podstawy nie stanowią w szczególności przepisy o wizerunku, na które powołuje się przedstawiciel Zamku Królewskiego na Wawelu, gdyż wizerunek należy do sfery dóbr osobistych, które przynależą wyłącznie podmiotom prawa (osobom, a nie rzeczom). Nie jest też prawdą, jakoby prawo to wynikało z rejestracji własności przemysłowej w Urzędzie Patentowym RP. W szczególności, z faktu rejestracji znaku słownego „Zamek Królewski na Wawelu” (R-126305) wynika jedynie prawo do używania tego znaku poprzez np. umieszczanie go na towarach, dokumentach lub posługiwania się nim w celu reklamy. W żadnym znanym wnioskodawcy systemie prawa własności przemysłowej ochrona znaku towarowego nie obejmuje możliwości zakazywania fotografowania towarów oznaczonych znakiem. Przedmiotem ochrony w tym konkretnym przypadku jest zresztą samo wyrażenie słowne, a nie jakakolwiek forma graficzna lub „wizerunek” zamku.

Dalej, podstawą zakazu fotografowania nie może być prawo własności zbiorów. Przede wszystkim, prawo własności w ogóle nie może być brane pod uwagę w omawianej sytuacji, która dotyczy rozporządzania dobrem niematerialnym – możliwością sfotografowania rzeczy. Jeżeli by bowiem dopuścić możliwość powołania się tu na prawo własności, to oznaczałoby to zezwolenie właścicielom na kreowanie nowych, nieistniejących praw na dobrach niematerialnych. Łatwo bowiem sobie wyobrazić dążenie właścicieli do kontrolowania takich dóbr niematerialnych jak na przykład „możliwość opowiadania o rzeczy”. Innymi słowy, gdyby właściciel miał prawo zakazywać innym fotografowania swojej rzeczy, to należałoby uznać, że ma również prawo zakazać innym mówienia, a może nawet myślenia o niej. Oznaczałoby to złamanie zasady numerus clausus praw na dobrach niematerialnych, zgodnie z którą istnieją tylko takie prawa na dobrach niematerialnych, które zostały wyraźnie określone w ustawie.

Zakładając nawet, że możliwe jest, posiłkowo i w ograniczonym zakresie, powoływanie się na prawo własności, to przecież właściciel może korzystać ze swojej rzeczy jedynie w granicach ustalonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa. Własność dóbr kultury, jeżeli w ogóle można mówić o własności prywatnej dziedzictwa narodowego, przysługująca Skarbowi Państwa lub jednostkom samorządu, a dzierżona przez muzea, musi być wobec tego wykonywana zgodnie z powołanymi już wyżej przepisami ustawy o muzeach. Ponadto, społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tej własności jest udostępnianie przedmiotowych dóbr kultury jak najszerszej grupie podmiotów. Wykluczanie możliwości fotografowania tych dóbr jest z tym przeznaczeniem sprzeczne.

W wyżej opisanej korespondencji, Muzeum "Pałac w Wilanowie" przywołuje fakt, że część zbiorów stanowi własność osób prywatnych. Zdaniem wnioskodawcy to również nie stanowi wystarczającej podstawy do ograniczania możliwości robienia zdjęć, gdyż byłoby to także sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa własności. Otóż społeczno-gospodarczym przeznaczeniem własności prywatnej jest umożliwienie jak najbardziej efektywnego korzystania z rzeczy materialnych. Istotą rzeczy materialnych jest to, że jedynie niewielka liczba osób (zwykle jest to jedna osoba) może z danej rzeczy efektywnie korzystać w danym momencie. Dylemat, kto powinien być taką osobą, rozwiązuje właśnie prawo własności, które pozwala jednostce wykluczyć z korzystania pozostałe jednostki. W braku prawa własności, społeczeństwo pogrążone by było w nieustannej walce o rzeczy, co doprowadziłoby do chaosu. Fotografowanie rzeczy materialnych nie jest działaniem podatnym na wyżej opisane zjawisko. Fotografować, a już na pewno korzystać z fotografii rzeczy, może wiele osób bez uszczerbku dla możliwości korzystania z samej rzeczy przez jej właściciela. Wobec tego, nie sposób uznać, że prawo własności mogłoby obejmować również uprawnienie do zakazywania fotografowania, skoro w żaden sposób nie przyczynia się to do realizacji celu prawa własności. Innymi słowy, zdaniem wnioskodawcy fotografowanie rzeczy nie może być uznane za naruszenie prawa własności jej właściciela. Wnioskodawca przyznaje, że do takiego naruszenia może dojść przy okazji fotografowania, na przykład poprzez włamanie lub inne naruszenie posiadania właściciela. Możliwe jest również wywodzenie zakazu fotografowania z prawa do prywatności, jednak żadna taka okoliczność nie istnieje w przedmiotowej sprawie. Wnioskodawca zwraca uwagę, że uznanie zakazu fotografowania za włączonego do treści prawa własności doprowadziłoby do sytuacji, w której wszelkie robienie zdjęć zawsze łamałoby czyjeś prawa, gdyż praktycznie każda rzecz jest przedmiotem prawa własności.

Umożliwienie sfotografowania rzeczy nie stanowi również „oddania jej do używania” w rozumieniu Art. 712 KC, na co powołał się przedstawiciel Muzeum "Pałac w Wilanowie". Jest tak dlatego, że fotografowanie, podobnie jak patrzenie na nią lub mówienie o rzeczy, nie jest używaniem rzeczy objętym prawem wyłącznym właściciela. Konsekwentnie, nie może być też ono przedmiotem umowy użyczenia, gdyż nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada.

Zdaniem wnioskodawcy, podstawy do ograniczania fotografowania oraz rozporządzania fotografiami nie mogą stanowić również przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W szczególności nie stanowi takiej podstawy Art. 4 tej ustawy, na który powołał się przedstawiciel Muzeum "Pałac w Wilanowie". Opisane na wstępie działania Wikipedystów w żaden sposób nie uniemożliwiłyby trwałego zachowania zabytków, ich zagospodarowania i utrzymania. Działania te nie spowodowałyby żadnego realnego zagrożenia lub uszczerbku wartości zabytków, ich zniszczenia, niewłaściwego korzystania, kradzieży, zaginięcia, ani innych negatywnych okoliczności wymienionych w tym przepisie. Jeżeli nawet mogłoby dojść do takich zagrożeń, to dla ich uniknięcia wystarczy wprowadzenie wskazanych już wyżej ograniczeń w liczebności fotografujących oraz warunków technicznych fotografowania, a nie ograniczeń ilości lub jakości zdjęć. Wnioskodawca wskazuje, że na podstawie Art. 5 tej samej ustawy, opieka nad zabytkiem polega na zapewnieniu popularyzowania i upowszechnienia wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Nie sposób nie zauważyć, że umieszczenie fotografii zabytku w powszechnie dostępnej Wikipedii doprowadziłoby do tego celu.

Jak już wspomniano na wstępie, materiały zawarte w Wikipedii umieszczane są na wolnej licencji GNU FDL. Oznacza to, że osoba wnosząca swój wkład do Wikipedii musi być podmiotem uprawnionym w zakresie praw autorskich do takiego utworu. W przeciwnym wypadku nie mogłaby udzielić licencji GNU FDL. Z tego punktu widzenia nie jest możliwe, aby Wikipedyści uzyskiwali takie materiały od osób trzecich bez odpowiedniego przekazania praw autorskich. Wobec tego, zaproponowane przez przedstawiciela Muzeum na Wawelu udostępnienie zdjęć z archiwum nie jest wystarczające, gdyż są to utwory chronione prawami autorskimi osób trzecich. Dlatego też Wikipedyści muszą osobiście wykonać fotografie. Oczywiście, nic nie stoi na przeszkodzie, aby podmioty praw same udostępniły swoje utwory Wikipedii – mogą tego dokonać sami pracownicy muzeów lub wynajęci przez nie w tym celu fotografowie.

Zdaniem wnioskodawcy, opisane powyżej działania muzeów są nie tylko naruszeniem prawa, co już wykazano powyżej, ale też stanowią zaprzeczenie polityki kulturalnej, do jakiej prowadzenia zobowiązała się Polska w ramach Unii Europejskiej. Unia Europejska, przez inicjatywy takie jak program eContent i eContent Plus wspiera powszechny dostęp do dóbr kultury. Z kolei zalecenia Komisji Europejskiej w sprawie digitalizacji i udostępnienia w Internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów cyfrowych z dnia 24 sierpnia 2006 r.(2006/585/WE; Dz.U.UE L z dnia 31 sierpnia 2006 r.), stanowią bezpośrednią podstawę wspierania inicjatyw takich jak opisane powyżej działania Wikipedystów. Komisja zaleca tam bowiem wspieranie produkcji materiałów cyfrowych wykorzystujących zasoby m.in. muzeów. Komisja zaleca tam również wspieranie działań podmiotów prywatnych mających na celu digitalizację dóbr kultury. Pośród wielu zaleceń szczegółowych na szczególną uwagę zasługuje pkt 6.d, gdzie Komisja zaleca państwom członkowskim:

identyfikowanie przepisów prawnych stanowiących przeszkodę dla udostępnienia w Internecie i późniejszego wykorzystania dorobku kulturowego stanowiącego własność publiczną oraz podejmowanie działań w celu eliminacji tych przeszkód.

Wnioskodawca podnosi na koniec, że opisane powyżej działania muzeów są po prostu niezrozumiałe, gdyż ustawowe cele muzeów są zbieżne z celami Wikipedii. Piętrzenie problemów i ograniczeń przed chcącymi je realizować wolontariuszami stoi w opozycji do interesu społecznego. Podmioty publiczne powinny wspierać takie społeczne inicjatywy. Tymczasem działania muzeów doprowadzają do paradoksu polegającego na tym, że w interesie społecznym występują tu osoby prywatne, a nie instytucje publiczne ustawowo powołane do jego realizacji.

Wobec powyższego, Stowarzyszenie zwraca się z wnioskiem do Pana Ministra, jako organu nadzoru nad muzeami, aby bezzwłocznie wystosował na podstawie art. 8 ustawy o muzeach zalecenie do nadzorowanych przez niego instytucji, a w szczególności do Muzeum Zamku Królewskiego na Wawelu, Muzeum "Pałac w Wilanowie" oraz Muzeum Narodowego w Warszawie, w którym zaleci stosowanie się do ustawy o muzeach i statutów muzeów poprzez dopuszczenie do fotografowania zgromadzonych w muzeach dóbr kultury. Stowarzyszenie wnioskuje o zalecenie muzeom stosowania się w szczególności do art. 25 i 25a tej ustawy, zgodnie z którymi muzea nie mogą wprowadzać generalnego zakazu fotografowania, a jedynie pobierać za takie fotografowanie opłaty, a i to jedynie w sytuacji, gdy konieczne jest dokonanie specjalnego przygotowania i udostępnienia zbiorów.

Wnioskodawca postuluje jednocześnie, by Pan Minister w najszybszym możliwym terminie wydał wyjaśnienie interpretacji przepisów ustawy o muzeach, wskazując na niezgodność z prawem postanowień regulaminów muzealnych w zakresie generalnego zakazu fotografowania. Wnioskodawca wnioskuje również o zalecenie muzeom niewprowadzania jakichkolwiek ograniczeń możliwości fotografowania oraz wykorzystania fotografii, które nie mają wpływu na zachowanie i bezpieczeństwo zbiorów, czyli ograniczeń ilości oraz jakości fotografii, a także sposobów wtórnego wykorzystania tych fotografii. Wnioskodawca wnioskuje o wprowadzenie enumeratywnego katalogu możliwych ograniczeń, takich jak ograniczenie liczebności fotografujących, zakaz korzystania ze sztucznego oświetlenia (gdy to uzasadnione) lub nakaz stosowania odpowiedniego sprzętu (np. statywów z gumowymi podstawkami).
(...)

No i pismo poszło. Odpowiedział Dyrektor Departamentu Dziedzictwa Narodowego. Stowarzyszenie Wikimedia Polska opublikowało wreszcie odpowiedź ministerstwa (poniżej):

Odpowiedź Dyrektora Departamentu Dziedzictwa Narodowego w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego na pismo stowarzyszenie Wikimedia Polska. Dyrektor wspomina art. 33 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (przywołajmy brzmienie: "utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;"). I dalej dyrektor pisze: "...fotografowanie lub filmowanie obrazów może dokonywać każdy, kto wyraża taką chęć, ale na warunkach uzgodnionych z dyrekcją muzeum, odpłatnie lub darmo..." No i z tej wypowiedzi można wywnioskować, że albo ktoś postanowił schować głowę w piasek czytając list stowarzyszenia, albo odpowiedział nie czytając listu stowarzyszenia, albo sam już nie wiem. Ja stoję na stanowisku, że nie ma podstawy prawnej, by muzeum uzależniało możliwość dokonywania fotografii od opłaty (co wyraziłem już w podlinkowanej we wstępie do niniejszej notatki tekście wraz z uzasadnieniem tezy; uzasadnienie zresztą jest praktycznie tożsame z tym, które stowarzyszenie umieściło w liście do ministra).

Jednocześnie z opublikowaniem odpowiedzi z ministerstwa na stronie Dostęp do możliwości fotografowania zbiorów państwowych muzeów - tylko dla wybranych ? stowarzyszenie napisało:

Odpowiedź Ministerstwa (...) - jest naszym zdaniem wymijająca i w zasadzie w ogóle nie odnosi się do prawnych i merytorycznych zagadnień zawartych w naszym liście. Mowa tam jest o prawie dyrektorów muzeów do określania ogólnych zasad udostępniania zbiorów do fotografowania (czego nie kwestionowaliśmy, pod warunkiem, że te zasady nie stoją w sprzeczności z podstawową misją muzeum - czyli udostępnianiem zbiorów) czy konieczności zachowania wszelkich racjonalnych warunków zapewnienia bezpieczeństwa zbiorom (co wyraźnie przecież deklarowaliśmy się zawsze zachować).

Sprawa jest ważna. Liczę, że komentatorzy zechcą zaproponować ich zdaniem skuteczne drogi wyjścia z impasu.

Jednocześnie widać, że istnieje nagła potrzeba uruchomienia publicznej dyskusji na temat polityki społecznej w społeczeństwie informacyjnym (podobne do tego zagadnienie poruszyłem w niedawno opublikowanym tekście Otworzono nowy sklep: Narodowe Archiwum Cyfrowe). Stawiam tezę, że to nie powinno być tak, że państwo w dziedzinie kultury (cyfrowej) stawia sobie dowolnie "bramki" - jak szlaban na moście w celu pobierania myta, tylko dlatego, że z jakiegoś powodu stało się fizycznym dysponentem przestrzeni, w której informacje można pozyskać. Muzeum nie musi żadnych nakładów ponosić na to, by ktoś odwiedzając jego gościnne mury wykonał cyfrową fotografię (dla uproszczenia - bez lampy błyskowej, chociaż czytałem, że w wielu przypadkach lampa błyskowa nie wpływa na stan eksponatów - to uproszczenie, więc na razie zostawmy temat - bez lampy błyskowej). Muzea, albo archiwa (jak w ostatnio podlinkowanej notatce) stawiają takie bramki, bo mogą. Dzięki technicznym możliwościom postawienia tych barier (czy mam się pobić z dozorcą albo ochroniarzem, jeśli ten nie będzie chciał mnie wpuścić do muzeum z aparatem fotograficznym jeśli nie uiszczę opłaty?) zaczynają działać jak komercyjne supermarkety. Jest gorzej, gdyż poparte imperium i autorytetem państwa mają w tej sferze pozycje, jakiej żaden supermarket nie uzyska.

Sposób przygotowania w ministerstwie odpowiedzi na merytoryczny w swej treści list (moim zdaniem jest merytoryczny - chociaż nie ja go pisałem ;) każe postawić pytanie: czym się właściwie zajmuje ministerstwo kultury i czym powinno się zajmować? Czyich interesów broni i czy realizuje jakieś cele społeczne? To pytanie, nie zarzut.