Otworzono nowy sklep: Narodowe Archiwum Cyfrowe

W odpowiedzi na zarzut (myślę, że jest to zarzut), że uruchomione właśnie Narodowe Archiwum Cyfrowe udostępnia zdigitalizowane zdjęcia archiwalne z dodanym "znakiem wodnym" (a sprawdziłem, że tak jest) dowiedzieliśmy się, że przecież archiwa niemieckie również opatrują znakiem wodnym swoje zbiory. No dobrze. Opatrują. Ale dlaczego? Po co mi zdjęcie miniaturowej Konstytucji z 1935 roku (które zrobiono rok później), jeśli nie mogę z niego skorzystać, np. nie mogę w normalnych warunkach i bez znaku wodnego zilustrować nim notatki, albo innych materiałów? Z mojej perspektywy jest to inicjatywa działająca wadliwie. Rozumiem, że na bazie tego watermarku można zacząć budować jakieś usługi. Można np. zacząć sprzedawać zdjęcia bez znaku wodnego. Dlatego uważam, że witryna powołanego właśnie przez ministra cyfrowego archiwum to taka trochę witryna państwowego sklepu.

W serwisie 7thGuard.net Honey opublikował informację o uruchomieniu Narodowego Archiwum Cyfrowego (a w tym serwisie o NAC dowiedzieliśmy się kilka dni temu z komentarza Nie wiem czy to nie OT, ale). Zarzut dotyczący znaku wodnego pojawił się w dyskusji, w której, jak widać w komentarzach, biorą również udział osoby zajmujące się rozwojem NAC.

Życzę Państwu wszystkiego najlepszego na początku działalności. Naprawdę nie zależy mi na tym, by podcinać skrzydła, uprawiać krytykanctwo, kopać po kostkach, etc. Zastanawiam się jedynie jaki jest cel rejestrowania się (czy nie każdy bez rejestracji powinien mieć dostęp? OK, rozumiem problem hotlinków i masowego skanowania - to zjada zasoby, a te przecież kosztują). Ale jeśli już się rejestruje - dlaczego mam się identyfikować podając dane takie jak adres zamieszkania (PDF z instrukcją oczywiście zabezpieczony przed kopiowaniem, a nie chce mi się zdejmować tego zabezpieczenia, więc tylko sygnalizuję). Jest oczywiście informacja o "dopuszczalnej formie płatności" ("koszty realizacji zamówienia reguluje cennik") - co wystarczająco uzasadnia określenie "witryna państwowego sklepu z kulturą". Jak już kupuję graficzną kulturę z "narodowego archiwum", to jeszcze muszę podać przeznaczenie. Mam wybór - mogę kupić dla prasy, ale muszę podać tytuł i określić nakład, mogę dla reklamy - muszę określić formę reklamy, przy pracy magisterskiej lub doktorskiej muszę podać promotora. Mam też w każdym przypadku wykorzystania zdjęcia opatrzyć je komentarzem, "który jednoznacznie wskazuje, że fotografia pochodzi z zasobu Narodowego Archiwum Cyfrowego". I chcą mi dać prawo tylko do jednokrotnego publikację zdjęcia...

Może będzie taniej niż na komercyjnym stocku? Nie wiem. Czy te wpływy będą szły na pensje dla personelu i na utrzymanie serwerów (ale bez zysku, który da się w coś zainwestować)? Nie wiem na jakich zasadach archiwum będzie prowadziło swoją gospodarkę finansową, ale wiem jak dziś działa muzeum na Wawelu (por. Wawel chroni prawa fotografów???). W społeczeństwie informacyjnym państwo niebezpiecznie zaczyna konkurować w sferach gospodarczych (por. Nowa odsłona Biuletynu Informacji "Publicznej").

Tam, gdzie z jakiegoś powodu trzyma rękę na informacji, dostępie do niej, utworze, bazie danych, zasobie kartograficznym czy innym informacyjno-informatycznym zasobie, który komercyjnie działający podmiot chciałby wycenić i sprzedać - państwo robi tak samo, chociaż państwo nie musi tego robić. A wartość tego zasobu istnieje o ile istnieje techniczna bramka (rejestracja?) pozwalająca na zastąpienie kontroli egzemplarzy cyfrowym zarządzaniem dostępu i wykorzystania. Jeśli ktoś kupi dostęp do zdjęcia dziś uwięzionego w NAC, a potem puści je w świat - jaka będzie podstawa oczekiwań, by powstrzymywać się od ich dalszego wykorzystywania (jeśli zdjęcie o którym myślę nie będzie objęte prawem autorskim)? Czy oczekiwanie, że społeczność będzie się powstrzymywała przed korzystaniem z takiego zdjęcia będzie uzasadniona aksjologicznie? Czy budujemy kolejny monopol sui generis ochrony informacji, które trafiły w otchłań archiwów publicznych?

Sklep Ministerstwa KulturyNarodowe Archiwum Cyfrowe powstało na podstawie zarządzenia Ministra Kultury w sprawie powołania NAC. W komentarzu na 7thGuard.net jeden z animatorów nowego serwisu był uprzejmy zacytować fragment tego rozporządzenia (dlaczego nie całe?):

§ 2. 1. Narodowe Archiwum Cyfrowe, oprócz materiałów archiwalnych wymienionych w § 1 zarządzenia, o którym mowa w § 1 niniejszego rozporządzenia, obejmuje:

1) materiały archiwalne:
a) wchodzące w skład narodowego zasobu archiwalnego zapisane w sposób cyfrowy, w tym dokumenty elektroniczne,
b) audiowizualne, z wyłączeniem takich materiałów gromadzonych przez Filmotekę Narodową,
c) stanowiące duże zbiory danych o ustalonej i zdefiniowanej strukturze, w tym rejestry publiczne,
d) stanowiące zbiory danych zamieszczone w Internecie;

2) zapisy cyfrowe materiałów archiwalnych sporządzone w drodze digitalizacji,

Chętnie poznałbym całość Zarządzenia, więc jeśli można prosić - może NAC opublikowałoby w swoich archiwach dokument i nie opatrywało go zabezpieczeniami przed kopiowaniem - jak to wynika z rozporządzenia w sprawie Biuletynu Informacji Publicznej (BIP). Nota bene - logo BIP na stronie NAC nie jest aktywne. Zmienia jedynie kolor po najechaniu na nie myszką.

W kontekście powyższego zadumałem się. Pierwszego stycznia obchodziliśmy "Dzień Radości" ze względu na to, że do "domeny publicznej" przeszły dzieła twórców, którzy zmarli w roku 1937. To trochę głupio, że się świętuje dzień radości z okazji rocznicy śmierci, ale tak ten system jest zorganizowany. Musi minąć 70 lat po śmierci twórcy, by jego dzieła (utwory) zostały zwolnione z obciążeń monopoli prawno-autorskich. Chociaż nie jest to precyzyjne, bo przecież jest jeszcze danina na Fundusz Promocji Twórczości (fundusz martwej ręki z art. 111 ustawy). Funduszem tym dysponuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, a sam fundusz jest państwowym funduszem celowym nieposiadającym osobowości prawnej. Kasa na ten fundusz pochodzi z wpływów wynikających m.in. z art. 40 ustawy, tj. z obowiązkowego przekazywania od 5 % do 8 % wpływów brutto ze sprzedaży egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony autorskich praw majątkowych. Czyli tych utworów, co to ich przejście do domeny publicznej świętujemy sobie w "dniu radości". To nie jest taki do końca radosny dzień, bo przepisy nie pozostawiają wątpliwości - chcesz komercyjnie korzystać z dzieł, które nie są chronione żadnym monopolem - płać na fundusz. A przyrost dzieł niechroninych będzie coraz większy (chyba, że się wydłuży czas ochrony, bo i na to niektórzy mają pomysły - korporacja nie umiera, a jeśli "umrze", ktoś podejmie pałeczkę w tej sztafecie).

Fundusz Promocji Twórczości jest fajny, bo zasilany m.in. z powyższego źródła, ale też z dobrowolnych wpłat, zapisów i darowizn, a także z kasy wpłacanej przez osoby naruszające autorskie prawa majątkowe (znów określenie "odpowiedniej sumy pieniężnej", ale "nie niższej niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia") - to w związku z wyrokiem sądu najpewniej, a więc zasilany z tych źródeł i innych wpłat fundusz może być wykorzystany dla fundowania stypendiów dla twórców, pokrycia w całości lub w części kosztów wydań utworów o szczególnym znaczeniu dla kultury i nauki polskiej oraz wydań dla niewidomych, i znów wypłat dla twórców, ale tym razem dla tych, którzy wymagają pomocy socjalnej. Naczynia połączone, które powstały w czasie, gdy myśl, że na świecie są miliardy twórców jeszcze nie trafiła do opinii publicznej. A są ich miliardy. Których wybrać, jeśli większość wymaga socjalnej opieki? Nie każdy pewnie może liczyć na pomoc socjalną. Pewnie tylko niektórzy - być może mogliby liczyć ci, którzy byliby certyfikowanymi twórcami, ale mój pomysł na system certyfikacji jeszcze nie uzyskał aprobaty...

Nie ma czegoś takiego jak "darmowy obiad", tak jak wszystko jest objęte jakąś opłatą. Czekacie na to, aż prawa autorskie wygasną, ale po ich wygaśnięciu nie możecie dowolnie korzystać z wcześniejszego dorobku innych ludzi. Nie możecie się też wcześniej zrzec przysługujących wam autorskich praw majątkowych, bo system na to nie pozwala. Gdzieś, na każdym etapie obiegu, ktoś podkłada garnek pod kapiący potencjalnie kranik. Pytanie jednak jest coraz bardziej aktualne - jaka ma być rola państwa w obiegu dóbr kultury i czy faktycznie zawsze musi to państwo gdzieś pobierać myto?

Przy zdjęciu miniaturowej konstytucji z 1935 roku (powyżej na ilustracji ze znakiem wodnym NAC), które zrobiono w 1936 roku, nawet na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego nie podano autora. Nie wiemy kiedy zmarł. Nie wiemy (bo nie podano tej informacji), kiedy wygasną autorskie prawa majątkowe do tego zdjęcia i komu dziś przysługują. Jednorazowa opłata za jednorazowe prawo do wykorzystania tego zdjęcia regulowana jest cennikiem. Konstytucję przepisał do miniaturowej książeczki bezimienny dziś elektronicznie "urzędnik pocztowy z Warszawy".

Wedle informacji na stronie NAC: "Narodowe Archiwum Cyfrowe jest centralnym archiwum państwowym, a jego powstanie jest odpowiedzią na postęp, który dokonał się w technologii zapisu, przechowywania i udostępniania danych". Honey opatrzył swoją notatkę w 7thGuard.net podtytułem "Otwarte archiwa - również w Polsce". Ja bym się zastanowił nad tą otwartością.

Nie widzę na stronie NAC treści zarządzenia Ministra Kultury, ale wiem, dlaczego Honey się cieszy. Otóż dlatego, że jest tam zakładka Projekty Open Source (Honey jest open source'owcem), a w niej czytamy m.in.:

Stosowanie rozwiązań typu Open Source i otwartych standardów w administracji publicznej:

• zapewnia przejrzystość i pełną jawność informacji publicznej
• zapewnia otwartość informacji publicznej dla wszystkich użytkowników niezależnie od posiadanego oprogramowania
• umożliwia pełną kontrolę nad tworzonymi systemami (bezproblemowy dostęp do tzw. kodu źródłowego)
• pozwala na modyfikację istniejących systemów zgodnie z zapotrzebowaniem instytucji
• obniża koszty budowy i eksploatacji systemów

Poczekam, aż opublikują cennik tych "rozwiązań typu Open Source i otwartych standardów". Będzie jakiś cennik, prawda? Przecież nie ma nic za darmo, jeśli da się gdzieś postawić bramkę i pobierać pieniądze.