Nie każdego stać na osobistą wolność - społeczeństwo informacyjne w stadium feudalizacji?

Jeśli przyjąć, że systemy społeczno-gospodarcze stale ewoluują i jeśli z poprzednich stanów i procesów da się wyciągać jakieś wnioski odnośnie trendów przyszłych, to zacząłem się zastanawiać nad tym, czy właśnie następuje kolejny okres delikatnego, acz stopniowego, dochodzenia do nowej formy feudalizmu, tym razem informacyjnego. Z kursu akademickiego historii państwa i prawa w Polsce można dowiedzieć się wiele o procesie ograniczenia wolności osobistej jednych, wobec zwiększania się sfery wpływów innych. Miało to swoje ekonomiczne i społeczne uzasadnienie. Nie tak dawno, bo przecież chodzi o XIV-XVIII w., właściciel dominium dysponował władzą nad poddanymi, wykształcił się folwark, pańszczyzna, poddaństwo osobiste, które również wiązało się z prywatnym sądownictwem właściciela dominium nad pracującymi w jego dobrach ludźmi. Bez tego nie byłoby kolejnych etapów rozwoju.

Teoretycznie każdy może stworzyć przynoszący dochody, duży serwis internetowy. Jak wiele trzeba w taki serwis zainwestować, wiedzą ci, którzy odnieśli sukces. Odpowiednio wydajne serwery, łącza o przepustowości, która może utrzymać wszystko w ruchu, systemy bazodanowe, które obsługują wystarczającą liczbę transakcji. Ale tworzenie treści, która jest atrakcją przyciągającą potencjalnych reklamodawców, również kosztuje. Gdyby jednak stworzyć społeczność, przekonać ją, że nie ma w istocie praw do treści publikowanych "w folwarku", gdyby udało się tak pokierować systemem prawodawczym, by organizator komunikacji zyskał prawo rozstrzygania sporów między "swoimi użytkownikami"... W kolejnych etapach można by wprowadzić "przywiązanie użytkownika do serwisu", właściciel dominium zyskałby pewne, gwarantowane prawnie, przywileje, w tym monopole - wzorem, przykładowo, propinacji - wyłącznego prawa do produkcji i sprzedaży piwa i gorzałki (przynosiło wiele dochodu). Dalej można by wprowadzić, określony pozytywnie lub negatywnie, obowiązek korzystania z określonych usług suwerena. Co mogłoby zastąpić w społeczeństwie informacyjnym średniowieczny zakaz picia w obcych karczmach, lub nakaz zakupu od pana odpowiednich ilości trunków z okazji rodzinnych uroczystości, albo nakaz korzystania z młyna leżącego w dobrach właściciela? Możesz u nas prowadzić serwis, ale musisz kupić u nas również domenę?

Przeróżne były formy poddaństwa. Jedną z podstawowych była darmowa robocizna. Pańszczyzna jednak również zmieniała się w czasie i stopniowo stawała się coraz większym ciężarem. Początkowo obowiązek odpracowania 2-3 dni w tygodniu (W 1520 roku konstytucja sejmu toruńskiego wprowadziła pańszczyznę w wymiarze jednego dnia w tygodniu z łana jako minimalny i obowiązujący we wszystkich dobrach w państwie wymiar; w wielu dobrach ciężar ten był jednak większy i zwiększał się stopniowo). Jedni odpracowywali pieszo, inni sprzężajnie. pracowano z wykorzystaniem własnych zwierząt i z użyciem własnych narzędzi. Potem przyszły "tłoki" i "gwałty", a więc dodatkowy obowiązek pracy przy okazji pilnych robót (np. żniwa). Jeśli wydajność folwarku spada, to nie dość oznaczyć liczbę dni w tygodniu. Wymyślono pańszczyznę wydziałową - określano obszar gruntu, który miał być uprawiony, lub z którego miało być zebrane zboże (por. "Dziennikarstwo obywatelskie" nie istnieje, ponieważ nikt mi za to nie zapłacił). Był to więc wymiar rezultatu, nie - posługując się dzisiejszą nomenklaturą kontraktową - starannego działania. Byli i tacy, którzy zamiast pańszczyzny płacili czynsz. Pytanie, czy gospodarstwo, z którego utrzymywali rodziny było ich własnością, czy byli jedynie jego użytkownikami i w każdej chwili można było ich z niego wyrugować (por. Śmierć cywilna w społeczeństwie informacyjnym (na przykładzie usług Google))?

Oczywiście każdy może dziś uprawiać swoją własną działeczkę (por. Na świecie są miliardy twórców). W średniowieczu również byli "ludzie luźni", ale stopniowo wprowadzano regulacje, które utrudniały takim ludziom życie. Obciążano ich wysokimi podatkami, wprowadzono obowiązek posiadania abszytu - świadectwa odejścia z poprzednich dóbr. Zwalczano również systemowo zbiegostwo chłopów (wreszcie sprawy o zbiegostwo nie ulegały przedawnieniu). Tylko ze względu na przywilej króla mogli w Prusach Królewskich żyć osadzeni tam olędrzy. Jednak i oni, chociaż osobiście wolni, podlegali władzy sądowniczej tego, kto korzystał z przywileju osadniczego na prawie olęderskim. Na Ukrainie byli też wolni Kozacy. Być może również sprawy o "piractwo" nie będą się kiedyś przedawniały. To wpisywałoby się w logikę procesu. Dziś wprowadza się DRM i inne formy kontraktowe w sferze obiegu informacji, gdzie użytkownik nie zyskuje prawa do treści, a jedynie możliwość abonamentową czasowego z niej korzystania; czasem tylko kilku odsłuchań lub obejrzeń (por. Amazon zdalnie wykasował "elektroniczne książki" z urządzeń konsumentów). W proces ścigania przestępstw chcą się zaangażować "dysponenci praw" (por. Sąd nad prywatyzacją organów ścigania).

Serwisy internetowe stają się coraz większe. W dobie web-2-zero obserwować można zwiększenie się "władzy moderatorów", w celu zwiększenia zasięgu reklamowego kupowane i sprzedawane są folwarki-serwisy internetowe, w regulaminach wprowadzane są postanowienia dotyczące praw do wizerunku i własności intelektualnej dusz - "użytkowników" (por. Duży może (chcieć) więcej - o regulaminie Facebook). Przedsiębiorstwa takie jak Google czy Facebook działają na skalę globalną. Każdy może z nimi konkurować, ale jak wielu się to uda? Takie przedsiębiorstwa przekraczają granice państw i zyskują swoistą podmiotowość międzynarodową (por. Suwerenność korporacji w prawie międzynarodowym publicznym). Stają się coraz bardziej równe władzy publicznej i same decydują co i kiedy ich użytkownicy mogą zobaczyć, co mogą skomentować (por. Po odcenzurowaniu chińskich wyników wyszukiwania - czas na suwerenne korporacyjne koalicje). Czasem ustalają wręcz globalne prawa, o czym można przekonać się śledząc okoliczności powstawania porozumienia ACTA.

Nie zawsze osobista wolność jest funkcją decyzji zainteresowanego nią człowieka. Oczywiście ktoś może uznać powyższe rozważania za przejaw myślenia powojennego, które obrazować może filmowa scena: "tą flaszką pan rozpijał chłopów". Ale przecież tworzone są nowe instrumenty i pojęcia. Jeśli "user generated content" to nie jest to samo, co utwór w rozumieniu prawa autorskiego, to właśnie tego typu procesy mam na myśli (por. Zielona Księga: Prawo autorskie w gospodarce opartej na wiedzy (bez wiedzy)).

Szlachta czasem nie mogła zajmować się rzemiosłem i osiedlać w miastach. Były oczywiście wyjątki. W samych miastach działały cechy, a wyzwolenie się na mistrza nie było sprawą prostą. Dopuszczenie do zawodu również nie było łatwe. Dziś chronimy swoje zawody - prawnicy, twórcy, informatycy, aktorzy. Być może nie produkują guzików lub podków, ale tendencję takie chyba da się wyodrębnić (por. Kampania społeczna na rzecz certyfikacji Twórców, Każdy chce mieć wyłączność na uprawianie roli).

Z czasem nastąpiło uwłaszczenie chłopów. W innych krajach, gdzie istniało niewolnictwo, działał ruch abolicyjny. Pojawiały się nawet procesy sądowe, w które angażowani byli - po dwóch stronach sporu - najwyżsi urzędnicy państwa (por. Niewolnicy z La Amistad i "społeczeństwo informacyjne" - czy możemy się czegoś nauczyć z historii?). Systemy społeczno-gospodarcze przechodzą z jednego w drugi. Czasem spokojnie, czasem rewolucyjnie (por. Miejmy to już za sobą).

Jeśli powyższa obserwacja i rozważania mają jakikolwiek sens, jeśli rzeczywiści można próbować opisywać podobne trendy przez analogię do systemów wcześniejszych, to ciekawe, w jaki system wyewoluują stosunki społeczne po uzyskaniu szczytowej formy wydajności następujących obecnie. Tymczasem trzeba wziąć się do pracy. Robota czeka. Trzeba sprawdzić, czy w dobrach pana poddani się gdzieś nie burzą. Jestem wszak człowiekiem systemu. Ten serwis to tylko hobby.

Ciekawe, czy status społeczny w społeczeństwie informacyjnym będzie dziedziczny oraz czy wpłynie na kształtowanie się nazwisk i rodzinnych przydomków. Jola WamP_16 Kowalska, potomkini długiego rodu WamP_16 z psychodela kropka net, właścicielka części w malutkiekotki24 kropka pl i historiapiecowkaflowych kropka net, wielka moderatorka w korporacja kropka com...

PS
Powyższy tekst niech będzie ukłonem w kierunku prof. Juliusza Bardacha, prof. Bogusława Leśnodorskiego i prof. Michała Pietrzaka. Czasem człowiek zastanawia się na studiach, po co właściwie uczy się historii prawa, a przecież historia ustroju i prawa nie musi być nudna i może mieć też praktyczne znaczenie dla przyszłości.