Techniczna czkawka poszukiwania linii demarkacyjnej między wolnością słowa, a odpowiedzialnością za słowo

Kiedy w październiku 2008 roku serwisy agencyjne i inne media podawały informacje, że w Australii rząd chce "cenzurować" Sieć, a to w ten sposób, że wszyscy dostawcy usług internetowych będą musieli (na razie eksperymentalnie) filtrować transmisje wychodzącą z kontynentu i doń przychodzącą, nie wiedzieliśmy, że Telekomunikacja Polska pracuje nad podobnymi rozwiązaniami. W Australii były protesty (być może mniejsze niż w Szwecji z okazji wprowadzenia tam retencji danych telekomunikacyjnych, ale jednak coś się działo). W Polsce temat dopiero trafia do świadomości konsumentów mediów, głównie dzięki temu, że TP walcząc z treściami szkodliwymi zablokowała również takie witryny jak stronę GIMP (The GNU Image Manipulation Program), a także część serwerów IRC (Internet Relay Chat). Te ostatnie z obawy przed (baczność!) botnetami.

Australijski rząd zaproponował dostawcom usług internetowych, by wprowadzili filtry. Protestowali internauci, ale pomysł rządowy nie podoba się również samym przedsiębiorcom telekomunikacyjnym. Powody mogą być różne (np. konieczność inwestowania w nowe, niesprawdzone narzędzia filtrujące, również zabieganie o dobry wizerunek wśród konsumentów). Rządowy pomysł polega na tym, by w każdym gospodarstwie domowym oraz w każdej szkole internet był dostarczany po przefiltrowaniu treści. Dorosły mieszkaniec może zgłosić się do dostawcy usług i zażądać zdjęcia filtra. Cel filtrowania? Zapobieganie dostępności treści szkodliwych dla dzieci (chodzi o treści określane mianem "harmful and inappropriate"). Za projekt odpowiada australijski regulator mediów, The Australian Communications and Media Authority (ACMA).

Zagotowało się. W dyskusji publicznej podniesiono oczywiście, że filtry zablokują również inne, niż "szkodliwe", serwisy, niezgodnie z wolą projektodawców "oficjalnej czarnej listy". Pojawiły się strony takie jak Save The Net, które wzywają do działania. Jak wspomniałem - do akcji sprzeciwu (chociaż pewnie z innych pobudek) przyłączyli się również australijscy dostawcy usług. Serwis Webhosting.pl w tekście pt. Australijscy dostawcy Internetu występują przeciwko cenzorskim zapędom rządu (materiał opiera się na publikacji TheAge.com.au) napisał:

...najwięksi australijscy ISP – Telstra i Internode – odmówili podporządkowania się decyzjom władz, stwierdzając, że nie wezmą udziału w testach. Inny duży dostawca, iiNet stwierdził, że do testów przystąpi, ale tylko po to, aby udowodnić, że rządowy plan nie ma szans powodzenia. Z kolei Optus, popularny przede wszystkim w północnej części kraju poinformował, że przeprowadzi testy, ale tylko na ograniczonej liście 1300 witryn, a w dodatku nie będzie uruchamiał głębokiej inspekcji pakietów (DPI), by wychwytywać „nieodpowiednie treści”.

Na ulicach odbyły się zapowiadane demonstracje (por. linki na dole strony).

Głośnym echem w Sieci odbiły się słowa wypowiedziane w innej części świata, a chodzi o słowa sekretarza w brytyjskim Ministerstwie Kultury, Mediów i Sportu, Andy Burnhama, który w wywiadzie dla The Daily Telegraph (chodzi o tekst Internet sites could be given 'cinema-style age ratings', Culture Secretary says) zaproponował wprowadzenie w internecie specjalnych oznaczeń, na wzór oznaczeń funkcjonujących w przemyśle filmowym. Tego już w tym wywiadzie nie ma, ale oznaczanie (nadawanie specjalnych "klas", "certyfikatów" filmom) na całym świecie wzbudza pewne kontrowersje (por. w Wikipedii: Motion picture rating system). A pomysły na oznaczanie treści internetowych pojawiły się jakiś czas temu również w Polsce (por. Prezes Centrum Dobrych Mediów ochroni małoletnich przed szkodliwymi treściami, Jeszcze o Centrum Dobrych Mediów). W Polsce mało kogo interesowała tamta dyskusja. Ponieważ dotyczyła "cenzury" - łatwo można było ją zaszufladkować. Widząc problem "cenzury" opinia publiczna nie widziała tego, że w istocie prawodawca nie wie jak ma podejść do problemu, który chce regulować (ochrona dzieci), nie widziała tego, że próby regulacji opierały się na całkowitym braku wiedzy o sposobie działania internetu (np. całkiem poważnie wypowiadane słowa postulujące, by w pewien sposób oznaczone treści nie były dostępne w internecie po godzinie 22:00).

Jest problem. Jest nim wolność słowa zderzająca się z odpowiedzialnością za słowo. Prawodawcy wielu państw (niezależnych od siebie, co stanowi kolejny problem, bo internet przekracza granice) nie wiedzą, jak mają do tego zderzenia podejść.

"Dajcie mi punkt podparcia". Być może wystarczy znaleźć odpowiednio duży kurek, by nie legislacyjnie, a de facto (technicznie) problemy rozwiązać?

Oto rzecznik prasowy Grupy TP, Wojciech Jabczyński, na firmowym blogu opublikował tekst Nowe zabezpieczenia przed cyberprzestępczością, w którym czytamy:

Telekomunikacja Polska wprowadziła testowo nowe rozwiązanie zwiększające bezpieczeństwo użytkowników sieci TP. Zabezpiecza ono komputery i systemy klientów przed wykorzystaniem ich bez wiedzy właścicieli do cyberprzestępstw m.in. do rozsyłania spamu i wirusów.

Od dziś blokowana jest możliwość komunikacji z adresami IP, z których kontrolowane są komputery wykorzystywane w sieciach Botnet (tak zwane komputery zombie).

Ze względu na to, że sieci Botnet są bardzo często kontrolowane za pośrednictwem serwerów IRC, wprowadzenie nowych zabezpieczeń może spowodować zablokowanie niektórych usług i serwerów tego typu.

Korzyścią dla internautów będzie znaczne zmniejszenie zagrożenia, że ich komputer zostanie wykorzystany do działań przestępczych, a także zmniejszenie ilości spamu i podniesienie bezpieczeństwa danych przesyłanych przez internet.

Z tej okazji od czytelników dostałem szereg maili z prośbą o odniesienie się do tych testowych działań TP. W jednym z takich listów czytam:

Mnie, jak i wielu innym internautom korzystającym z łącz TP nie bardzo przypadło to do gustu, szczególnie że wśród zablokowanych adresów IP znalazły się adresy serwerów:

gimp.org
forum.ircnet.pl oraz irc.ircnet.pl
esr.freenode.net

Inny czytelnik alarmuje w swoim liście:

TP SA tym samym łamie regulamin swoich usług (DSL, Neostrada), w który pisze o nieograniczonym i stałym dostępie do Internetu.

Problem nie dotyczy niestety tylko oferty Tp SA lecz także lokalnych dostawców, którzy odkupują od TP SA łącza.

TP SA wrzuciła do "jednego wora" wszystkich, także tych, którzy nie stwarzają zagrożeń dla użytkowników TP. By zapewnić użytkownikom jak największe bezpieczeństwo, TP SA w takim razie powinno odciąć w ogóle dostęp do Internetu, gdyż zagrożenie "czai się tu na każdym kroku".

A więc pojawia się kilka kolejnych problemów. Czy dostawca usług internetowych może decydować o swojej usłudze? To podstawowa kwestia. Wprowadzenie blackholingu, czyli blokady dostępu do jakichś usług, ewentualnie do adresów IP, które uznaje się za "szkodliwe", można ocenić na gruncie obowiązującego regulaminu usług danego przedsiębiorcy (którym jest związany, ale który można oceniać z powszechnie obowiązującym prawem, np. czy nie zawiera klauzul abuzywnych, itp.; gdyby ktoś chciał to analizować, to dostępny jest w Sieci regulamin świadczenia usługi neostrada tp (PDF)), ale regulamin można zmienić i pojawia się pytanie szersze: jaką rolę odgrywają pośrednicy w realizacji konstytucyjnych praw do pozyskiwania i rozpowszechniania informacji? Zgodnie z Konstytucją RP, a konkretnie - z art. 54 tejże:

1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.

Jednocześnie mamy przecież zasadę swobody prowadzenia działalności gospodarczej i na jej podstawie usługodawca sam może - w granicach danych przez prawo - świadczyć usługi jakie chce i jak chce (powtarzam - w granicach danych przez prawo). Orzecznictwo światowe stanęło już przed takim problemem w kontekście spamu. Uważni czytelnicy pamiętają, jak entuzjastycznie pisałem w 2005 roku: Wygrał XS4ALL!!! Można blokować spam!, gdy holenderski Sąd Najwyższy uznał, że firma XS4ALL ma wyłączne prawo do decydowania o swoich komputerach, transmisji danych i danych swoich klientów, a więc o swoim systemie komputerowym ("that XS4ALL has exclusive rights to its computer capacity, transmission capacity and customer base (its computer system)"). Podobne orzeczenie zapadło w Texasie, a dotyczyło jednej z wyższych uczelni: W USA też można blokować.

W gruncie rzeczy chodzi dziś o wyznaczenie granicy możliwości obiegu informacji (por. Ograniczanie i kontrola dostępu oraz kanałów dystrybucji), a to związane nie tylko ze spamem, nie tylko np. z prawami autorskimi (blokownie pozyskiwania informajci gromadzonych na nośnikach, jak w technologii DRM), dokładnie to samo zagadnienie związane jest z problematyka filtrowania. Spam, prawo autorskie i filtry (wprowadzane z różnych powodów: aby dzieci nie miały dostępu do "szkodliwych" treści, aby pracownicy nie rozpraszali się wykonując swoje obowiązki pracownicze, aby skutecznie walczyć z terroryzmem, itp).

Wolność słowa nie jest nieograniczona; wolność słowa ma granice np. tam, gdzie "swobodna wypowiedź" może godzić w prawa i wolności innych osób. Nikt nie będzie dziś chyba twierdził, że w granicach wolności słowa mieści się rozpowszechnianie nieprawdziwych, kłamliwych informacji o kimś innym. Mamy też inne ograniczenia: kłamstwo oświęcimskie, zniewaga głowy państwa, manipulacja dotycząca informacji na temat walorów notowanych na giełdzie papierów wartościowych, pornografia z udziałem małoletnich, stanowiące delikt nieuczciwej konkurencji wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, nieuczciwa reklama, itp...).

Do tej pory system starał się jakoś sobie radzić. Teraz wprowadza się techniczne ograniczenia tam, gdzie system prawa (w szczególności orzecznictwo, które działa "opieszale", bo prawo materialne może być pełne pięknych i słusznych regulacji) nie radzi sobie z przeciwdziałaniem pewnym zachowaniom, wykraczającym poza przyjętą (w procesie politycznym) normę społeczną.

Znamy to też z innych dziedzin prawa: mamy wszak ochronę dóbr osobistych, a wśród nich dobro, jakim jest prywatność. Pójść do sądu może każdy, a sąd za 5 lat wyda wyrok. To kosztowne, czasochłonne i może okazać się nieskuteczne - zwłaszcza w dobie "nowych mediów", gdy nadawcą komunikatu może być praktycznie każdy, a tożsamość takiego nadawcy komunikatu może pozostać nieznana (a więc i brak będzie informacji potrzebnych do skierowania przeciwko odpowiedniej osobie środka ochrony; por. również Wyrok ETPCz: prawo dochodzenia roszczeń w przypadku naruszenia prywatności). Dlatego pojawiła się ewolucja ochrony prawa do prywatności w kierunku ochrony administracyjnoprawnej, a więc - w założeniach - szybszej i działającej często z urzędu ochrony danych osobowych. Ochrona prywatności i ochrona danych osobowych to dwie różne sfery działania prawa, chociaż ochrona danych osobowych wspiera ochronę prywatności. Stolik negocjacji społecznych może zostać przewrócony, gdy zostanie zrealizowana koncepcja powszechnej identyfikacji nadawców komunikatów, jaką przedstawiłem w tekście Rozważania o anonimowości i o przesyłaniu (niezamówionych) informacji. Stolik może być przewrócony, gdy okaże się, że administracyjnoprawna ochrona jest nieskuteczna (por. GIODO: imię, nazwisko, zdjęcie, szkoła, klasa i rocznik - łącznie - nie są danymi osobowymi...).

Powszechna identyfikacja nadawców komunikatów, na wzór klasycznego, prasowego "impressum", dać może możliwość skierowania roszczeń wobec konkretnej osoby, ale przecież zniweczy często, albo mocno ograniczy, prawo do prywatności. Pojawia się wreszcie problem "anonimowej komunikacji". Czy mamy prawo do anonimowej komunikacji? Prawo nie działa w próżni, musi wychodzić na przeciw społecznemu zapotrzebowaniu. Oczywiście są problemy takie, z jakimi zmagają się dziś Niemcy w kontekście przeciwdziałania terroryzmowi (por. Jednym głosem przewagi przyjęto w Niemczech nowe uprawnienia inwigilacyjne BKA, Zdalne przeszukanie komputerów (niemieckich) obywateli - cd. dyskusji, Koń jaki jest, nie każdy widzi, czyli niemieckie prace nad projektem "Federal trojan"). Oczywiście te problemy zderzają się z innymi mechanizmami, znanymi demokratycznym państwom prawa, takimi, jak ochrona tajemnic prawnie chronionych, w szczególności tajemnicy dziennikarskiej (w Polsce por. Zabezpieczenie redakcyjnych komputerów a tajemnica zawodowa dziennikarzy).

Pokazuję zbyt szeroki kontekst? Być może. To co widzimy teraz, a więc wprowadzanie mechanizmów filtrujących, odformalizowanych mechanizmów inwigilacji, w tym retencji danych, pomysły na odcinanie od internetu ludzi, którzy naruszają (trzykrotnie) prawa autorskie (por. P2P w Unii Europejskiej, petycja przeciwko koncepcji "tri-strike and you're out" - a to przecież bez sądu, mocą sprawczą dostawcy usługi będącego pod presją dysponentów praw), to konwulsyjne próby uporania się z problemami wynikającymi z ewolucji informacyjnej (można ją nazwać rewolucją ze względu na dynamikę zdarzeń, rozwoju technologii komunikacyjnych, doniosłości społecznej związanej z globalnym charakterem komunikacji).

Czy blokować, filtrować, wprowadzać bardziej restrykcyjne monopole informacyjne (w tym prawa związane z autorstwem) i chroniące te "wynalazki" zasady stosowania technicznego (już nie administracyjno prawnego) wsparcia - to jest decyzja polityczna. Identyfikacja aktorów społeczeństwa informacyjnego, tj. nadawców i odbiorców komunikatów, jest kusząca, bo w takim przypadku każdy będzie odpowiadał za własne działania. W tym przypadku spór przeniesie się na inną płaszczyznę: debata będzie dotyczyła materialnych granic wolności słowa. Czy nawoływanie do obalenia władzy w niedemokratycznie funkcjonującym społeczeństwie powinno być poddane restrykcjom takim samym, jak rozpowszechnianie pornografii z udziałem (prawdziwych) dzieci, i jaka jest różnica między tymi sytuacjami, a np. uzasadnioną w demokratycznym państwie prawa krytyką działania władzy publicznej, sprawowanej z mandatu społecznego, oraz działaniem w ramach swobody działalności twórczej (gdy zamiast seksualnego aktu lub "innej czynności seksualnej" artysta przedstawi nagiego cherubina (na oko w wieku poniżej 15 lat)? Pojawiają się tu problemy proceduralne, a więc gwarancje nieprzekraczania granic przyzwolenia społecznego przez tych, którzy kontrolują, filtrują i blokują (Quis custodiet ipsos custodes?, kto kontroluje tych, którzy kontrolują nas? - to pytanie dobrze widać w dyskusji o zasadach i ramach prawnych wprowadzania monitoringu miejskiego; por. dział CCTV niniejszego serwisu).

Testowanie dziś narzędzi filtrujących i blokujących w skali globalnej i lokalnej (niezależnie od tego, czy dotyczy pornografii dziecięcej, uciążliwej reklamy, czy związanej niekontrolowanym przez uprawnionych z mocy prawa do wyłącznego decydowania o wykorzystaniu utworów obiegiem kultury), to swoista czkawka na progu zmiany stosunków społecznych. Nie wiem, czy będziemy mieli prawo do anonimowej komunikacji (a jak wszystkich da się zidentyfikować, to da się też niektórych zablokować, a raczej - osądzić; dziś raczej opinia publiczna sceptycznie podchodzi do tej koncepcji, bo przecież nie ma mechanizmu powszechnej identyfikacji, a pomysły takie w rękach zupełnie niekontrolowanych technomagów społeczeństwa informacyjnego mogą być wykorzystywane do osiągania wcale nie społecznych celów, a wręcz wykorzystywane przeciwko członkom tego społeczeństwa).

Czkawką taką są dziś również takie narzędzia prawne, jak notice and takedown. Bo przecież "nie możemy ponosić odpowiedzialności za działania naszych użytkowników" - twierdzą dostawcy usług internetowych i dlatego w regulacjach świadczenia usług drogą elektroniczną wylobbowali na całym świecie - czy to w USA na podstawie DMCA, czy to w Polsce, na podstawie art. 14 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną - wprowadzenie wyłączeń odpowiedzialności, gdy się nie wie, co w tych łączach między użytkownikami jest przesyłane. Ale i tu widać pułapkę: skoro wprowadzacie techniczną blokadę i filtrowanie - możecie stać się odpowiedzialni (w świetle prawa, albo przynajmniej w ocenie aksjologicznej danych mechanizmów społecznych) za przesyłane waszą infrastrukturą teleinformatyczną treści...

O Australijskim zamieszaniu czytaj w następujących źródłach:

• Australia Says No to Internet Censorship
• In Pictures: Aussies rally against sanitised Internet
• Internet Censorship: Australia Says No
• Australijscy dostawcy Internetu występują przeciwko cenzorskim zapędom rządu
• EFA welcomes widespread opposition to Net censorship
• EFA concerned about movie industry lawsuit against iiNet