Accessibility a publiczne materiały audiowizualne

Wczoraj, podczas konferencji pt. "Wymiar sprawiedliwości i administracja publiczna wobec prawa nowych technologii", miałem przyjemność zaprezentować referat pt. "Accessibility a publiczne materiały audiowizualne". To kolejny z referatów na temat accessibility, który prezentowałem publicznie. Konferencję zorganizowało Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej, działające w ramach Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wystąpienia prelegentów były nagrywane, a organizatorzy zapowiedzieli, że udostępnią nagrania w internecie. Ja nagrywałem swoje wystąpienie i niniejszym je Państwu prezentuję.

Tytułem wstępu wypada odesłać do wcześniejszych materiałów na temat dostępności, o których mówiłem w czasie prezentacji we Wrocławiu. W pierwszej kolejności miałem na myśli referat wygłoszony w październiku 2007 roku, w czasie XXIII Jesiennych Spotkań PTI w Wiśle: Dostępność a technologia informacyjna i komunikacyjna (video). Kolejny przyczynek do badań nad prawnymi aspektami dostępności informacji oraz infrastruktury teleinformatycznej państwa to referat wygłoszony w czasie Seminarium Międzyuczelnianego pt. "Problemy badawcze i projektowe informatyzacji państwa". W trakcie tego seminarium mówiłem o tym, że problem dostępności zasobów internetowych (informacyjnych) państwa należy rozpatrywać jako system. Jeśli zaś chodzi o inne materiały, to proponuję artykuł Dostępność polskich witryn administracji publicznej, który ogłosiłem wraz z Władysławem Majewskim, a który ukazał się drukiem jako: "Prosto, przejrzyście i wygodnie", w Raporcie specjalnym Computerworld: IT w sektorze publicznym (kwiecień 2004, str. 16). Wybór tematu wrocławskiego referatu to kontynuacja badań, rozpoczętych w wątku Meta warstwy dla multimediów - co z tym zrobić?.

Nagranie z wczorajszego wystąpienia opublikowałem w serwisie Vimeo:

Referat Piotra Waglowskiego, zaprezentowany podczas konferencji pt. "Wymiar sprawiedliwości i administracja publiczna wobec prawa nowych technologii". Na obejrzenie nagrania Accessibility a publiczne materiały audiowizualne należy przeznaczyć 25 minut.

Chociaż nie jestem administracją publiczną, spróbuję przedstawić poniżej pewien substytut tekstowy tego nagrania.

Poza wyżej przedstawionymi linkami przedstawiłem w trakcie referatu witryny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, ze szczególnym uwzględnieniem działu Multimedia ministerialnej witryny. Wskazywałem na fakt, że materiały multimedialne prezentowane są już na stronach publicznych, ale w Polsce brak jest w takim przypadku podejścia uwzględniającego problematykę dostępności (w tym: dostępności dla osób niepełnosprawnych). Obok witryny MSWiA pokazałem również witrynę Rzecznika Praw Obywatelskich. Redakcja tej witryny również stara się uatrakcyjniać swój serwis materiałami multimedialnymi, jednak również robi to w sposób, który dyskryminuje grupy osób. Można wskazywać takie materiały multimedialne również na innych stronach. Publikuje je: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Sejm RP, a także witryna Prezydenta RP. Temu ostatniemu poświęciłem w trakcie prezentacji nieco więcej miejsca, a to ze względu na wykorzystywanie do publikacji materiałów multimedialnych specjalnie w tym celu założonego profilu w serwisie YouTube (tu rodzi się pytanie o możliwość wykorzystywanie przez organy państwowe tego typu serwisów do realizacji jakichś zadań własnych, głównie na gruncie art 7 Konstytucji RP; por. również Chmura zastąpi pudełka, czyli dlaczego mi ręce opadły, gdy Prezydent RP promuje Google).

Czym jest dostępność? Zaproponowałem następujące rozumienie tego terminu:

Dostępność oznacza, że „użytkownicy” mogą zapoznać się z publikowaną treścią, treść ta jest opublikowana w formie zrozumiałej, mogą uczestniczyć w tworzeniu zasobów, mogą wchodzić z nimi w interakcje.

Tak rozumiana dostępność nie dotyczy wyłącznie treści publikowanej na stronach WWW (w tym: treści multimedialnych). W tym duchu należy rozważać również problem dostępności interfejsów oprogramowania komputerowego, urzędomatów, innych narzędzi interakcji obywatela z urzędem.

W trakcie wystąpienia zwróciłem uwagę na przepisy konstytucyjne, które należy rozważać w trakcie analizowania problematyki zagwarantowania dostępności materiałów audiowizualnych. Tytułem uzupełnienia prezentacji można zatem przywołać te przepisy:

• Władze publiczne udzielają osobom niepełnosprawnym pomocy w przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69 Konstytucji)
• Prawo do uzyskiwania informacji obejmuje dostęp do dokumentów (art. 61)
• Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia (art. 70 ust. 4.)
• Wolność korzystania z dóbr kultury (art. 73)
• Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32)

To oczywiście nie wszystko. Pod uwagę należy brać również system prawa pracy (przecież w administracji publicznej mogą pracować osoby niepełnosprawne, więc jeśli w administracji publicznej przetwarza się lub w inny sposób wykorzystuje się materiały audiowizualne, to one powinny być przygotowywane w taki sposób, by nie dyskryminować również niepełnosprawnych pracowników). Są też inne normy prawa.

Przywołałem wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO 4442/88/VI), w którym dostrzeżono, że forma publikacji informacji ma znaczenie w ocenie, czy doszło do naruszenie praw człowieka:

Nikt już nie kwestionuje obowiązku organów administracji publicznej udzielania zainteresowanym informacji, w szczególności w zakresie odpowiednim do ich sytuacji faktycznej i prawnej. Natomiast możliwe są przypadki, w których istotne społecznie informacje będą rozpowszechniane zgodnie w wymogami prawnymi, jednakże w taki sposób, aby jak najmniejsza liczba osób była w stanie do nich dotrzeć lub je zrozumieć.
(...)
…nie wystarczy zapewnić obywatelom prawną możliwość otrzymania pouczenia od właściwego organu, potrzebne jest ponadto zagwarantowanie komunikatywności przekazanych informacji. Służyć ma temu forma informacji, np. pouczenie nie może być drukowane na urzędowym blankiecie zbyt drobną czcionką, oraz jej językowa przystępność, tak aby daną informację zrozumiał przeciętny obywatel.

Ważnym elementem systemu prawnego mogą okazać się przepisy Traktatu Praw Osób Niepełnosprawnych ONZ. Pisałem o tym traktacie wielokrotnie, m.in. w tekstach Traktat ONZ: prawa niepełnosprawnych w tym dostępność do informacji, Traktat ONZ o ochronie praw osób niepełnosprawnych otwarty do podpisu, czy Przeoczyłem, a Polska już podpisała traktat ONZ. W szczególności ważne będzie dla nas brzmienie art. 9 tego traktatu, ale również - ponieważ mowa o multimediach - definicja pojęcia "Komunikacja":

Komunikacja” oznacza języki, tekst wyświetlany, pismo Braille’a, komunikację dotykową, duży druk, dostępne multimedia, jak również środki przekazu: pisane, słuchowe, wyrażane prostym i zrozumiałym językiem, czytane przez lektora oraz wspomagające i alternatywne sposoby komunikacji, środki i formaty, łącznie z dostępną technologią informacyjną i komunikacyjną;

W ten sposób problematyka dostępności wiąże się również z takimi pojęciami, jak neutralność technologiczna państwa oraz stosowaniem w administracji publicznej otwartych standardów.

Takie standardy wypracowywane są w administracji publicznych różnych krajów. Tu warto odesłać do materiałów rządu holenderskiego, a także powstających w kanadyjskiej prowincji Ontario standardów: Final proposed Accessible Information and Communications Standard.

Odnotowałem również takie przykłady dostrzegania problemów publikacji multimediów, jak w przypadku rządu Wielkiej Brytanii (przykład publikacji video na stronach serwisu direct.gov.uk) lub w USA (przykład materiałów na temat accessibility w ramach witryny parków narodowych - Harpers Ferry Center: Accessibility, Frequently Asked Questions: Accessibility & Audiovisual Media).

Jeśli mówimy o dostępności multimediów, to należy poznać takie techniki zwiększania dostępności materiałów audiowizualnych, jak stosowanie audiodeskrypcji oraz stosowanie napisów:

• Audiodeskrypcja [AD] - słowny opis obrazów i treści wizualnych, umożliwiający osobom niewidomym i słabowidzącym zrozumienie i korzystanie z informacji, które z różnych względów mogą być dla nich niedostępne.
• Napisy pozwalają osobom niesłyszącym zapoznać się z dialogami oraz komentarzem lektora

Jako przykład stosowania audiodeskrypcji w trakcie referatu zaprezentowałem promocyjny (i wielokrotnie nagradzany) klip BBC, który jest opublikowany w serwisie YouTube: BBC Audio Description Promo (Clearcut Sound Studios Ltd). Klip promuje serwis www.bbc.co.uk/reception/. Nie pokazałem zaś "krwawego" przykładu zastosowania audiodeskrypcji, ale jeśli ktoś miałby ochotę, to może znaleźć go we fragmencie filmu Revenge of the Vampire Motorcycle - with Audio Description (to jest właśnie ten film, w którym występuje obcięta głowa).

Tytułem uzupełnienia warto odnotować, że w Polsce działa Fundacja Audiodeskrypcja, która prowadzi serwis audiodeskrypcja.pl. Fundacja ta przygląda się obecnie nowej cyfrowej platformy satelitarnej TVP. W korespondencji z przedstawicielem fundacji przeczytałem niedawno:

Wygląda na to, że TVP posiadać będzie już techniczne możliwości na udostępnianie np. seriali z audiodeskrypcją, napisami lub językiem migowym. Wystarczy jedynie udostępnić takie materiały i umożliwić poprzez odpowiednio skonstruowane odbiorniki/ dekodery osobom z niepełnosprawnością wzroku i słuchu przełączanie się pomiędzy odpowiednimi ścieżkami z audycją. W Dyrektywie 2007/65/WE jest mowa także o łatwym menu - ciekawe czy producenci sprzętu wiedzą o tym i mają jakieś gotowe, opracowane rozwiązania.

A telewizja publiczna ma przecież realizować misję publiczną, więc analiza jej dostępności jest chyba sprawą ważną.

W trakcie prezentowania referatu wskazałem wreszcie na standard dostępności organizacji The World Wide Web Consortium (W3C), a więc Web Content Accessibility Guidelines w wersji 2.0 z grudnia 2008 roku. Tam zwłaszcza należy zwrócić uwagę na Guideline 1.2 Time-based Media: Provide alternatives for time-based media.

Jednocześnie wskazałem na omawiane w trakcie konferencji projekty, np. projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, dotyczący protokołu elektronicznego. Pisałem o tym wczoraj, w tekście Projekt noweli KPC - elektroniczny protokół z jawnego posiedzenia sądu. Jeśli przebieg posiedzenia jawnego "utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk", to pojawia się pytanie o transkrypcję, audiodeskrypcję lub napisy (czyli elementy dostępności, mające zapewnić równe traktowanie zarówno osób niewidomych, jak i niesłyszących). Po moim konferencyjnym wystąpieniu prof. dr hab. Jacek Gołaczyński z CBKE stwierdził, że jest coś na rzeczy i przyjrzą się tematowi w toku dalszych prac nad projektem.

Jeśli dokonamy ratyfikacji Traktatu ONZ, to jego przepisy uzupełnią już istniejące w polskim porządku prawnym przepisy związane ze stosowaniem multimediów. W szczególności uzupełnia one przepisy ustawy o dostępie do informacji publicznej, wśród których można wymienić art. 7 ustawy ("Udostępnianie informacji publicznych następuje w drodze (...) materiałów, w tym audiowizualnych i teleinformatycznych, dokumentujących te posiedzenia) oraz art 18 i 19 ustawy ("W miarę potrzeby zapewnia się transmisję audiowizualną lub teleinformatyczną z posiedzeń organów", "Organy, o których mowa w art. 18 ust. 1 i 2, sporządzają i udostępniają protokoły lub stenogramy swoich obrad, chyba że sporządzą i udostępnią materiały audiowizualne lub teleinformatyczne rejestrujące w pełni te obrady"). Ważnym przepisem jest tu art 14 ustawy, zgodnie z którym dziś:

1. Udostępnianie informacji publicznej na wniosek następuje w sposób i w formie zgodnych z wnioskiem, chyba że środki techniczne, którymi dysponuje podmiot obowiązany do udostępnienia, nie umożliwiają udostępnienia informacji w sposób i w formie określonych we wniosku.

2. Jeżeli informacja publiczna nie może być udostępniona w sposób lub w formie określonych we wniosku, podmiot obowiązany do udostępnienia powiadamia pisemnie wnioskodawcę o przyczynach braku możliwości udostępnienia informacji zgodnie z wnioskiem i wskazuje, w jaki sposób lub w jakiej formie informacja może być udostępniona niezwłocznie. W takim przypadku, jeżeli w terminie 14 dni od powiadomienia wnioskodawca nie złoży wniosku o udostępnienie informacji w sposób lub w formie wskazanych w powiadomieniu, postępowanie o udostępnienie informacji umarza się.

Czy przepis w tym brzmieniu spełnia standardy niedyskryminacji osób ze względu na niepełnosprawność? To pytanie pozostawiam otwarte. Trwają jednak prace koncepcyjne, związane z ewentualnym dostosowaniem polskich przepisów do norm Traktatu ONZ. Tu pragnę wskazać opracowanie pt. Czarna Księga Dyskryminacji - Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ. Opracowanie to przygotowano w ramach prac Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego oraz Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych.

Tymczasem odbyło się już wiele przetargów, a zamówienia składane w procedurze zamówień publicznych nie uwzględniały konieczności zapewnienia pełnego odpowiednika tekstowego tworzonych, przechowywanych i udostępnianych materiałów audiowizualnych (pokazałem to na przykładzie Załącznika nr 5 do SIWZ w postępowaniu BDG-III-3820-28/08 (PDF), w którym znalazły się "Szczegółowe wymagane minimalne parametry techniczne systemu" do wizyjnej i fonicznej rejestracji rozpraw sądowych, pozwalających na przeprowadzenie wideokonferencji).

Oczywiście ktoś może zadać pytanie: czy państwo polskie stać na to, by nie dyskryminować grup osób ze względu na niepełnosprawność? Można to pytanie odwrócić: czy stać nas na to, by wielokrotnie przeprowadzać postępowania o zamówienia publiczne, by naprawiać wcześniej zamawiane, dyskryminacyjne systemy teleinformatyczne (w tym takie, które związane są z materiałami audiowizualnymi)? Może warto tak zrobić, by zamawiać je od razu dobrze?

Chętnie poznam Państwa komentarze do przedstawionego referatu. Jak zapowiedziano: inne wystąpienia z konferencji pt. "Wymiar sprawiedliwości i administracja publiczna wobec prawa nowych technologii" będą udostępnione na stronach Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej. Ich opracowanie musi jednak zająć nieco czasu.