Co dziś czyni dziennikarza i dlaczego tylko tego środowiska ma dotyczyć ochrona tajemnicy dziennikarskiej?

Cały czas zastanawiam się nad tym, w jaki sposób kształtowałaby się dziś dyskusja o tajemnicy dziennikarskiej, gdyby owe nagrania były opublikowane nie przez tygodnik, a przez tak zwanego "blogera". No bo przecież ktoś mógł nagrać i nie "dziennikarzowi", a "blogerowi" je przekazać (przy założeniu, że to nie publikator nagrał, a otrzymał z zewnątrz; ponoć nie tylko tygodnik miał dostęp do tych nagrań przed publikacją). W sprawie TASZ przeciwko Węgrom stwierdzono, że wolność prasy realizowana jest nie tylko przez media, ale również przez organizacje pozarządowe, które mogą inicjować debatę publiczną w istotnych dla obywateli sprawach. Jeśli również przez organizacje pozarządowe, to dlaczego nie przez "zwykłych obywateli", którzy dziś też mają możliwość szerszego brania udziału w debacie publicznej. Jeśli wolność prasy może być realizowana również przez NGO-sy, to czy źródła, którymi posługują się takie NGO-sy też powinny być objęte ochroną? Czy źródła na podstawie których ktoś konkretny, osoba fizyczna korzystająca z środków społecznego przekazu i w ramach wolności pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, ale bez pośredników, czy takie źródła również powinny być chronione? Co w dzisiejszych czasach "robi" dziennikarza?

Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe jest dość archaiczna. Wszelkie próby jej nowelizacji są dość kłopotliwe i torpedowane z różnych stron, gdy ktoś usiłuje coś w niej zmienić. W efekcie mamy tam cały czas ten PRL w art. 2. Demokratyzacja środków społecznego przekazu stwarza problemy. Przypominam teksty publikowane przy okazji prac nad nowelizacją prawa prasowego: Dlaczego warto rozmawiać o definicji "bloga", czyli projekt noweli Prawa prasowego trafił na posiedzenie rządu. Tu chodziło o to, że proponowano "negatywną definicję prasy". Stwierdzano - by jakoś sobie poradzić z problemem demokratyzacji mediów (a przy okazji, by ograniczyć możliwość stosowania licencji prasowej z art. 25 prawa autorskiego) - że blog to nie prasa. Proponowano również, by prasą nie były też "serwisy społecznościowe służące do wymiany treści tworzonej przez użytkowników, przekazy prywatnych użytkowników w celu udostępnienia lub wymiany informacji w ramach wspólnoty zainteresowań oraz strony internetowe prywatnych użytkowników". Wszystko to propozycje normatywnie niedoskonałe, bo co to jest "strona internetowa prywatnego użytkownika" i czy tygodnik Wprost nie jest "prywatny"? Ale jeśli - w ramach standardu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - z wolności prasy mogą korzystać również organizacje pozarządowe (por. Odmowa udzielenia informacji organizacji pozarządowej stanowi naruszenie art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka), to dlaczego nie zwykły człowiek niezrzeszony?

Do tego dochodzi całkiem inny reżim prawny w przypadku "świadczenia usług drogą elektroniczną", są odrębne regulacje dotyczące radiofonii i telewizji. Nie potrafimy w Polsce uruchomić rzetelnej dyskusji na temat regulacji realizowania wolności pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (to są wolności konstytucyjne). Nie potrafimy stworzyć jednolitego prawa mediów.

Dziennikarze nie są świętymi krowami. Zgoda. Wszystkie wolności i prawa człowieka są ważne. Wolności słowa warto bronić szczególnie, bo dzięki niej można walczyć o poszanowanie pozostałych wolności i praw. Wolność słowa oznacza też dla mnie konieczność ponoszenia odpowiedzialności za słowo. Nie od dziś też do tego dochodzi aspekt ekonomiczny. Nakłady, interesy ekonomiczne wydawcy (por. Przesłuchanie Ruperta i Jamesa Murdochów (informacja, media, pieniądze, władza) oraz BBC zagraża niezależnemu dziennikarstwu, czyli czas zastrzelić królewskiego kowala, by przejąć kuźnię).

Wydaje mi się, że w aktualnej dyskusji umyka to, że w czasach internetu wcale nie jest potrzebna jakakolwiek redakcja do tego, by efekt (dokonanych niezgodnie z prawem) podsłuchów podać "opinii publicznej". Stąd zastanawiam się, jakie też może mieć znaczenie dla ewentualnego "pierwotnego sprawcy zamieszania" (pewnie cel, jaki miał, jest tu istotny, a wciąż go nie znamy), że ta lub inna redakcja nie chciała schylić się po podsłuchane rozmowy, a inna je opublikowała i chce dalej publikować kolejne. Zastanawiam się też nad tym, jaka byłaby reakcja środowiska dziennikarskiego, gdyby prokuratura, ABW czy policja weszły do mieszkania jakiegoś "społecznego publicysty", który na swojej stronie internetowej opublikował dokładnie to samo, co opublikował Wprost w papierowym tygodniku i towarzyszącej mu stronie internetowej.

Kiedy prokuratura wystawia postanowienie, w którym czytamy żądanie wydania rzeczy "w postaci wszystkich nośników zawierających treści rozmów", to musi to oznaczać wydanie wszystkich, a nie niektórych nośników. Żądanie wydanie wszystkich nośników, to nie jest to samo, co żądanie możliwości przekopiowania informacji. Czyli, jeśli w redakcji przekopiowali do lodówki, to lodówkę trzeba wydać również. Treść postanowienia odpowiada na pytanie, czy w redakcji po wykonaniu tego postanowienia powinny zostać jakiekolwiek kopie. Skoro postanowienie mówi o "wszystkich nośnikach zawierających treści", to znaczy, że w redakcji po wykonaniu postanowienia nie powinien zostać jakikolwiek nośnik z takimi treściami. To też musi korespondować z wypowiadanymi dziś tezami, że przecież nie chodziło o wszystkie i nie chodziło o to, by nie publikować materiałów. Bo nie mając materiałów (żadnej kopii) siłą rzeczy nie dałoby się ich już opublikować (stworzyć kolejne kopie). To zaś oznacza pozasądowe blokowanie publikacji prasowej. Bardzo niebezpieczne.

Postanowienie z żądaniem dobrowolnego "wydania rzeczy w postaci wszystkich nośników zawierających treści rozmów". Prokuratura zwraca uwagę, na słowa "przekazanych dziennikarzom". Czyli wszystkich przekazanych, nie zaś wszystkich. Ale wówczas skąd ta szamotanina o laptop?

Przy okazji zderza się tu świat realny (rzecz) ze światem cyfrowym (cyfrowe kopie danych). Reakcja redakcji chroni źródła (pomijam tu chwilowo ten wątek doniesień, który sugeruje, że to sama redakcja mogła stać za nagrywaniem, od czego się dziennikarze redakcji odcinają), prokuratura usiłuje uzyskać dowody. Analiza na gruncie obowiązującego prawa da pewnie wynik "lege artis" dla prokuratury w realiach "świata analogowego" ("taśmy") i relacji pozaprasowych ("nóż"), ale analizy, które się pojawiają w dyskursie publicznym nie obejmują dziś koniecznych postulatów związanych z działaniem wymiaru sprawiedliwości w czasach "społeczeństwa informacyjnego", gdy zderza się to z ochroną źródeł takich, jak kopie cyfrowe danych.

Warto przy tym zauważyć, że inaczej środowisko dziennikarskie reaguje na wejście policji, ABW i prokuratorów do redakcji znanego, ogólnopolskiego tygodnika, a właściwie nie zarejestrowałem większych reakcji w sytuacji, w której policja wchodziła do Nowin Wodzisławskich w 2008 roku (por. Zabezpieczenie redakcyjnych komputerów a tajemnica zawodowa dziennikarzy). Tam odnotowałem doniesienia na temat tego, jak to sobie policjanci potrafią swobodnie poczynać z nośnikami (w zabezpieczonym wcześniej gwizdku i potem oddanym, znaleziono nowy katalog, w którym były pliki policjantów, więc najpewniej po prostu uznali, że mogą sobie pokorzystać przez chwilę z tego nośnika do własnych celów; "masz dyskietkę? a mam tu jakąś w kieszeni"). Z wcześniejszych praktyk znamy i zarysowanie śrubokrętem powierzchni twardego dysku, znamy tez historie znikania sprzętu z depozytów policyjnych... Wiedząc to, jeśli ochrona źródeł jest istotną gwarancją wolności słowa, zdrowy rozsądek podpowiada, że dziennikarze raczej winni chronić swoje nośniki bardziej, bo nie wiadomo, w co chciałby sobie może jakiś prokurator pograć na tym "zalakowanym" laptopie redaktora naczelnego. Przerysowuje celowo, by uwypuklić jeden z problemów. Bo chciałbym wierzyć w to, że prokuratura, policja, ABW i inne służby działają zgodnie z dobrze przygotowanym i odpowiadającym społecznym potrzebom prawem, ale też obiektywnie, w taki sposób, że chronią prawa człowieka i obywatela, nie są "sterowane" politycznie i tak dalej.

To wszystko elementy dyskusji przy uznaniu "szczególnej roli prasy". Ale pytania podstawowe w tym felietonie brzmią: co czyni dziennikarza? Czy ochrona źródeł powinna przysługiwać też innym podmiotom realizującym kontrolną funkcję w państwie, czyli organizacjom pozarządowym (na gruncie sprawy TASZ vs. Węgry) lub tzw. "blogerom" (por. Tajemnica dziennikarska blogerów, przegrana Apple)? A jeśli "blogerom", to może znaczy, że wszystkim... A jeśli wszystkim - jaką rolę w takim systemie powinien pełnić niezależny sąd i jakie powinny być procedury zwalniania z tajemnicy źródeł? Bo przecież ochrona tajemnicy dziennikarskiej nie jest bezwzględna. Sąd z tej tajemnicy może dziennikarza zwolnić, zaś sama tajemnica nie rozciąga się na informacje dotyczące sprawców szczególnych przestępstw...