Gruby pancerz, stopery w uszy i wycieraczki antyplwocinowe dla wolności słowa

Okazuje się, że jeden z przedstawicieli "wolnej prasy", p. Cezary Michalski, wydaje się być dumny z tego, że jego redakcja "zmusiła do milczenia Katarynę, najsłynniejszą polską blogerkę polityczną, ostatnio związaną bojem na śmierć i życie z rodziną Czumów, ojcem i synem". Mamy zatem nową funkcję prasy - zmuszanie ludzi do milczenia. Ta sama redakcja ma zaś istotny problem z milczeniem, co można wyczytać w przesłanym Katarynie SMS-ie, w którym apelowano do niej o zrozumienie, gdyż to "frustrujące wiedzieć i nie móc napisać". Kilka godzin zajęło internautom dotarcie do danych osobowych blogerki po tym, jak Dziennik opublikował wystarczającą ilość informacji, by internauci mogli odkryć jej tożsamość. Zgodnie z Prawem prasowym prasa ma "urzeczywistniać prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej". Jeśli ujawnienie danych jednego komentatora prasowego przez innego oznacza jawność życia publicznego, to znaczy, że prawo do anonimatu musi zginąć na krwawym ołtarzu społeczeństwa informacyjnego. Krwawym, bo przetrwa tylko najsilniejszy, ten tylko, kto zaszlachtuje wszystkich pozostałych w obronie swojego interesu.

Obecnie w Polsce obowiązujące Prawo prasowe przewiduje szereg przepisów dotyczących powstrzymania się przez dziennikarzy od publikacji. Zgodnie z art. 14. ust. 5 ustawy "dziennikarz nie może opublikować informacji, jeżeli osoba udzielająca jej zastrzegła to ze względu na tajemnicę służbową lub zawodową". Kolejny ustęp tego przepisu (ust. 6) przewiduje, że "nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby".

Jednocześnie Prawo prasowe dość szeroko normuje tajemnicę dziennikarską. Oto w art. 15 ustawy znalazły się przepisy dotyczące anonimatu: "autorowi materiału prasowego przysługuje prawo zachowania w tajemnicy swego nazwiska". Dalej zaś kolejne przepisy, które wprowadzają obowiązki zachowania tajemnicy przez dziennikarza (co dotyczy także, poza dziennikarzami, innych jeszcze osób, a to zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych). Dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy:

1) danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych,

2) wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich.

Z innych przepisów wynika, że dziennikarz jest obowiązany "chronić dobra osobiste, a ponadto interesy działających w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie". Uzupełnieniem powyższego są przepisy zakazujące publikacji danych osobowych i wizerunku "osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę".

Chociaż wcześniej pojawiła się zapowiedź pozwu przeciwko Katarynie (por. "Sprawa tożsamości Kataryny" - czy mamy prawo do anonimowej komunikacji?), to jednak przeciwko niej nie toczy się ani postępowanie przygotowawcze, ani sądowe. Nie jest też Kataryna pokrzywdzonym ani poszkodowanym w rozumieniu przywołanego przepisu. Ostatni zatem z zakazów publikacji w przypadku tożsamości Kataryny nie będzie miał zastosowania. Kataryna też nie była informatorem Dziennika, a raczej przedmiotem dziennikarskiego śledztwa.

Można się zastanawiać, czy Kataryna jest autorem materiałów prasowych i kilka na ten temat orzeczeń już w Polsce mamy (por. Część sprawy GBY.pl (odpowiedzialność za "materiał prasowy") wraca do pierwszej instancji oraz Wyrok w sprawie GBY.pl (oskarżony wygrał część sprawy, która dotyczy odpowiedzialności za "materiał prasowy")). Sąd Rejonowy w Słupsku II Wydział Karny uznał, że chociaż autor serwisu internetowego prowadzi działalność prasową i jest redaktorem w rozumieniu Prawa prasowego, to wpisy, które były umieszczane przez internautów na jego portalu nie stanowią materiału prasowego (Sygn. akt II K 367/08). To dotyczyło komentarzy pod tekstami publikowanymi w internecie przez internautów. Ogłaszając wyrok sędzia uzasadniał: "Dopóki opinie pod artykułami nie staną się jego integralną częścią brak jest podstaw do stwierdzenia, że mamy do czynienia z materiałem prasowym, który został opublikowany przez prowadzącego portal". Nie ma przy tym znaczenia, czy serwis internetowy był czy nie był zarejestrowany jako dziennik lub jako czasopismo (tylko dziennik i czasopismo wymaga rejestracji, nie zaś każda prasa). Innymi słowy - można uznać treści publikowane przez samego redaktora serwisu internetowego za materiał prasowy, zaś komentarze pod nim takim materiałem być nie muszą.

Prawo prasowe przewiduje definicję materiału prasowego (art. 7 ust. 2 pkt. 4):

materiałem prasowym jest każdy opublikowany lub przekazany do opublikowania w prasie tekst albo obraz o charakterze informacyjnym, publicystycznym, dokumentalnym lub innym, niezależnie od środków przekazu, rodzaju, formy, przeznaczenia czy autorstwa,

Wiemy, co wynika z postanowienie WSA w Warszawie (II SA/Wa 1885/07), że jeśli ktoś "samodzielnie redaguje, tworzy i przygotowuje materiały, a nadto wyłącznie w jego gestii pozostaje publikacja opracowanych materiałów i całokształt działalności redakcji, to tym samym skupia on trzy wymienione w prawie prasowym funkcje (odpowiednio pkt 5, 6 i 7 art. 7 ust. 2), tzn.: dziennikarza, redaktora i redaktora naczelnego". W efekcie swoich rozważań WSA uznał, że działalność takiej osoby mieści się w pojęciu "prasa". Można zatem być jednoosobową redakcją, można być dziennikarzem działającym na swój własny rachunek (niezatrudnionym w jakiejkolwiek "wielkiej, tradycyjnej redakcji").

Uwzględniając powyższe uważam, że Kataryna prowadziła działalność prasową, w szczególności jest dziennikarzem i autorem materiałów prasowych.

Powstaje zatem pytanie, czy przepisy Prawa prasowego, które nakazują dziennikarzom zachowanie w tajemnicy danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego dotyczą tylko autorów materiałów prasowych, które publikowane są przez redakcje zatrudniające tych właśnie dziennikarzy? Czy dziennikarze mają chronić tylko swoich redakcyjnych kolegów, czy też norma ta obejmuje swoim zakresem również takie sytuacje, jakich właśnie jesteśmy świadkami? Oto Dziennik zdecydował się opublikować tekst Wiemy, kim jest Kataryna, w którym dostarczył czytelnikom wystarczający pakiet informacji, by samodzielnie mogli znaleźć konkretne dane dotyczące tożsamości autorki bloga kataryna.pl:

Czemu boi się jawności Katarzyna, 38-latka pochodząca z Rzeszowa, która skrywa swoją bezkompromisowość pod pseudonimem "Kataryna"? Jest w końcu znaną i szanowaną w środowisku organizacji pozarządowych prezes warszawskiej fundacji. Organizacja ta zajmuje się, jak czytamy w aktach sądowych: "wspieraniem różnorodnych form aktywności społecznej, wzmacnianiem u obywateli umiejętności współdziałania w kształtowaniu demokratycznego społeczeństwa". Fundacja Kataryny powstała w 1996 roku, a blogerka najpierw była jedną z jej fundatorek, w 2003 roku została prezesem.

Trzeba być wybitnie nieobeznanym z realiami przetwarzania informacji we współczesnej Sieci, by bronić tezy, że ten zestaw danych nie ujawnia tożsamości konkretnego człowieka. Problematyka danych osobowych jest tu istotna o tyle, że zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych (art. 6 ust. 3 ustawy) "informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań" (chociaż miota się nam jeszcze czasem Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych - por. GIODO: imię, nazwisko, zdjęcie, szkoła, klasa i rocznik - łącznie - nie są danymi osobowymi..., to już sądy mają w tej sprawie bardziej konkretne stanowisko: WSA w Warszawie: podpis pod zdjęciem w Naszej Klasie to jednak dane osobowe - warto jednak pamiętać, że sprawa jeszcze nie jest zakończona; przypominam jednocześnie niedawne wydarzenia z amerykańskiej kampanii wyborczej na urząd Prezydenta USA: Hackerska lustracja poczty kandydatki na wiceprezydenta USA (w stylu 4chan)).

We współczesnym społeczeństwie usieciowionym opublikowany przez Dziennik zestaw informacji bez zbytniego nakładu kosztów, czasu i działań pozwolił internautom dotrzeć do konkretnych danych blogerki, a więc - w ten sposób - Dziennik ujawnił tożsamość autora materiałów prasowych, chociaż autora materiałów prasowych publikowanych w innym niż Dziennik ośrodku prasowym (w tym przypadku przez jednoosobową redakcję). W ten sposób również Dziennik ujawnił - wbrew ustawowemu zakazowi - informacje, "których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich" (Kataryna przecież również ma prawo do anonimatu).

Zgoda na to, że jeden autor materiału prasowego ujawnia dane autora materiału prasowego z konkurencyjnego ośrodka prasowego oznaczać musi, że już za chwilę toczyć się będą w różnych redakcjach "dziennikarskie śledztwa" dotyczące tożsamości anonimowo publikowanych tekstów w innych redakcjach. Rzeczpospolita ujawni autorów tekstów z Gazety Wyborczej, Wyborcza ujawnić będzie chciała autorów tekstów z Dziennika (autor czytanego tekstu wypowiadając się publicznie prowadzi wszak "działalność publiczną" - a tu sfera prywatności musi cierpieć). Wszystko w ferworze zaciętej walki konkurencyjnej o uwagę czytelników (a przez to o kasę) i wobec rozpaczliwych działań przeciwdziałających kryzysowi prasy. Z dumą będą dziennikarze ogłaszali, tak jak cytowany we wstępie tej notatki Cezary Michalski (por. Utracona cześć Kataryny), że oto zmusili konkurencje do milczenia.

Jednocześnie wydawcy będą "gwarancjami wolności słowa" uzasadniali chęć ukrycia tożsamości własnych komentatorów, jak to było w przypadku zaskarżenia przez Agorę decyzji GIODO, na podstawie której wydawca miał udostępnić dane osobowe czterech dyskutantów z forum portalu Gazeta.pl (por. Agora chroni a GIODO nie oraz Agora nie musiała ujawniać numerów IP; to zresztą nie jedyna taka bitwa prawna, por. Decyzja Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych ze stycznia 2008 r., w sprawie odmowy uwzględnienia wniosku dotyczącego ujawnienia nr IP (GI-DEC-DOLiS-59/08)).

Tradycyjna prasa pokazuje internautom jak należy się bawić w tej piaskownicy. Ostatnie wypadki, dotyczące również autora niniejszego tekstu, sugerują, że realizuje się scenariusz rysowany przeze mnie w tekście Rozważania o anonimowości i o przesyłaniu (niezamówionych) informacji z 2005 roku. Co prawda wówczas moje rozważania dotyczyły innej nieco sfery obiegu informacji, tj. spamu (ale prawo do prywatności, prawo do godności osobistej, dobrego imienia zderza się z wielką siłą z "wolnością" słowa, prawem rozpowszechniania informacji). Powstaje już sieć "drugiego obiegu", w której "anonimowo" można opublikować dowolną kalumnie, szargać wszelkie świętości, unurzać dowolną osobę lub ideę w werbalnym rynsztoku. "Anonimowo", to znaczy niewiarygodnie, nieodpowiedzialnie, często w sposób, który manipuluje nieprzygotowanym na to odbiorcą komunikatów.

Wobec brutalnej i powszechnej pyskówki, wobec przyzwolenia na manipulacje i wszelkie chwyty "poniżej pasa" zmieni się wzorzec oceny czy doszło do naruszenia dóbr osobistych, czy nie. Przypominam klasyczny Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 października 1969 r. (I CR 305/69), w którym Sąd stwierdził: "gdy chodzi o cześć człowieka, obiektywna ocena konkretnych okoliczności, a nie subiektywne odczucie zainteresowanej osoby, decyduje o tym, czy w ogóle miało miejsce naruszenie dobra osobistego". W innym wyroku (Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 12 listopada 1974 r., I CR 610/74) czytamy: "Do przyjęcia odpowiedzialności pozwanego za naruszenie dóbr osobistych powoda nie wystarcza subiektywne odczucie powoda co do naruszenia jego dobra osobistego treścią artykułu prasowego pozwanego, a konieczne jest zbadanie zamiaru pozwanego, jak również okoliczności, jak mógł być zrozumiany artykuł pozwanego z przekazem o działalności i losach osobistych powoda przez czytelników miesięcznika, w którym sporny artykuł został ogłoszony". I wreszcie Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 16 stycznia 1976 r. (II CR 692/75): "Przy ocenie naruszania czci należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby żądającej ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa. Nie można też przy tej ocenie ograniczać się do analizy pewnego zwrotu w abstrakcji, ale należy zwrot ten wykładać na tle całej wypowiedzi".

Jeśli normą jest patologia - działanie zgodnie z taką "normą" nie będzie przez system prawa piętnowane. To daje tylko argumenty tym, którzy widzą potrzebę rozbudowy systemu retencji danych, stosowania permanentnej inwigilacji w celu ochrony wartości.

W "pierwszym obiegu", a więc tam gdzie system prawa podobno jeszcze sięga (chociaż nadal są problemy z egzekwowaniem prawa do sądu; por. Wyrok ETPCz: prawo dochodzenia roszczeń w przypadku naruszenia prywatności), w pogoni za sensacją, uzasadniając to "jawnością życia publicznego", a w istocie zabiegając o lepszą pozycję konkurencyjną na brutalnym rynku prasowym, na dalszy plan schodzi etos dziennikarski, "prawa osób trzecich", czy "anonimat" jako gwarancja wolności słowa. Wystarczy sięgnąć do treści SMS-a nadesłanego do Kataryny, w którym Dziennik składa ofertę: "Wolimy by zgodziła się Pani na ten coming out na Pani warunkach włącznie z zatrudnieniem Pani jako naszej publicystki. Ale proszę nas zrozumieć to "frustrujące wiedzieć i nie móc napisać". Wiem, że Pani tożsamość zna Fakt a przez nich nie zostanie Pani tak dobrze potraktowana - proszę tego nie traktować jako szantażu. Naprawdę nie chcemy Pani skrzywdzić".

Prasa jest instrumentem demokratycznego państwa prawa tylko o ile to jest "nasza demokracja", "nasze prawo" i "nasze państwo". Za rozsądną cenę chętnie będziemy bronić wolności, a jeśli kogoś nie stać lub nie dość na nim zarobimy, niech ginie. Wszyscy przeciwko wszystkim.