Tożsamość znali, więc skazali (wrocławski wyrok za znieważenie Romów), a gdyby nie znali?

Dobrze, że wreszcie przez Sieć przelewa się dyskusja o anonimowości (jak wiadomo, za sprawą artykułu Dziennika i ujawnienia danych Kataryny). Na razie są to tylko komentarze "obyczajowe". Może za nimi przyjdzie również jakaś dyskusja przedstawicieli doktryny prawa. Kilka lat temu wprowadziłem w konsternację uczestników dorocznej konferencji Wydziału Prawa i Administracji UW, gdy zapytałem o to, czy mamy prawo do anonimowości. Nikt nie był mi w stanie odpowiedzieć. Po prostu wcześniej niewiele osób się nad tym zastanawiało, ponieważ problem ten nie był dość istotny w głównym nurcie życia społeczno-gospodarczego. Warto jednak odnotować niedawny wyrok we Wrocławiu, którym sąd skazał motorniczego MPK za znieważanie Romów "w internecie". Warto również przyglądać się właśnie trwającym pracom nad nad nowelizacją ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczna oraz pracom nad zmianami w Prawie telekomunikacyjnym.

Wyrok sześciu miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa lata nie jest prawomocny. W 2007 roku w serwisie YouTube opublikowano nagranie video, na którym Krzysztof D. stwierdzał, że "Romów powinno się palić i wieszać". Była to zarejestrowana rozmowa, którą motorniczy prowadził z jednym z Romów za pośrednictwem komunikatora internetowego. Gazeta.pl w tekście Motorniczy ukarany za rasizm w internecie cytuje obszerniejsze fragmenty tej wypowiedzi (o wyroku pisała również Interia: Pół roku więzienia za obrażanie Romów). Policję zawiadomili przedstawiciele Związku Polskich Romów, ci zaś powiadomili Policję, jednocześnie wojewoda dolnośląski powiadomił prokuraturę. Usłyszał dwa zarzuty: znieważenie grupy ludności narodowości romskiej i groźby karalne.

W podlinkowanym wyżej tekście Wyborczej znajduje się też interesujący wątek rozstrzygnięcia wrocławskiego sądu, a dotyczący ustalenie, czy wypowiedź za pomocą komunikatora internetowego miała charakter publicznego wystąpienia:

Formułując swoją wypowiedź w komunikatorze internetowym, Krzysztof D. z całą pewnością miał świadomość, że jej treść może zostać zarejestrowana i rozpowszechniana - zaznaczał sędzia.

Prokuratura obwieściła, że wyrok będzie nauczką dla internautów, bo nikomu popełnienie przestępstwa nie ujdzie płazem. Wystarczy jednak rozejrzeć się po Sieci, by dostrzec realia - taki wyrok jest raczej wyjątkiem niż zasadą. Adam Bodnar z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka był już bardziej powściągliwy w komentarzach, gdy stwierdził - to również cytat za Gazeta.pl:

Takie postanowienie nie zmieni świata, ale to krok w dobrym kierunku. Może przynajmniej część internautów zrozumie, że nawet za anonimowe wypowiedzi grozi im odpowiedzialność karna. Albo przynajmniej - zanim coś napisze - trzy razy się zastanowi.

Otóż za anonimowe wypowiedzi kara dziś nie grozi, gdyż bez ujawnienia danych autora publikacji postępowanie karne będzie umorzone ze względu na niewykrycie sprawców. Jest jeszcze "notice and takedown" (art. 14 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną), dzięki któremu można próbować pociągnąć do odpowiedzialności usługodawcę świadczącego usługi drogą elektroniczną, ale wcześniej trzeba go wiarygodnie powiadomić, że dane dostępne w ramach jego infrastruktury mają charakter sprzeczny z prawem.

Dziś, m.in. za sprawą anonimizerów, wydzielonych Sieci (m.in. TOR - The Onion Router) i szyfrowania danych wysłanie "wiarygodnej wiadomości" do "anonimowego dostawcy usług" jest możliwością fikcyjną. Tym bardziej, jeśli "infrastruktura" w znacznej mierze znajduje się poza granicami kraju, w którym ktoś domaga się ochrony prawnej. Techniczne możliwości ukrycia tożsamości zarówno autora komunikatu, jak również "tożsamości" świadczącego usługi drogą elektroniczną (w rozumieniu polskiej ustawy) istnieją.

Problem dotyczy nie tylko przestępczości (naruszenia norm prawa karnego), ale również gwarancji dotyczących możliwości dochodzenia roszczeń w procesach cywilnych (jak np. w przypadku naruszenia dóbr osobistych, prawa autorskiego, etc.; por. Sygnalizowany wcześniej pozew w sprawie komentarza w serwisie Allegro). Widać tu już orzecznictwo, które analizuje problem na gruncie praw człowieka, m.in. sygnalizowany w tym serwisie wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka: Wyrok ETPCz: prawo dochodzenia roszczeń w przypadku naruszenia prywatności. Bo wolność słowa nie jest wolnością nadrzędną w społeczeństwie.

Takie sytuacje zaś sprzyjają tym wszystkim, którzy pragną wprowadzić mechanizmy zdalnej inwigilacji komputerów obywateli (por. m.in. Zdalne przeszukanie komputerów (niemieckich) obywateli - cd. dyskusji).

Być może podczas właśnie trwających prac nad nowelizacją ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną zostaną do tej ustawy dopisane dodatkowe przepisy, które pozwalałyby na retencje danych nie tylko w sferze "telefonicznej" telekomunikacji, ale również tam, gdzie dyskusja prowadzona jest za pośrednictwem wszelkiego rodzaju forów internetowych i komunikatorów (takie propozycje są właśnie formułowane).

Prawo prawem, pytanie raczej brzmi - jak takie prawo będzie potem egzekwowane. Być może "oficjalni" operatorzy telekomunikacyjni będą zmuszeni do blokowania lub monitorowania - w ramach swojej infrastruktury - wyjść do węzłów anonimizujących? To spowoduje dalsze odklejenie się "oficjalnej", kontrolowanej Sieci oraz "Sieci drugiego obiegu informacji". Wyspy "anonimowości" będzie można zaś łatwiej kontrolować. Już w tej chwili cieszący się "anonimowością" dyskutanci "wolnych forów" nie wiedzą z kim, tak na prawdę, dyskutują (skoro wszyscy są anonimowi - do tego stopnia, że nie posługują się nawet "nickami", to w istocie jest to środowisko wręcz idealne dla wszelkiego rodzaju prowokacji, podpuszczania, "podbijania bębenka"). A gdy zapali się wirtualne światło w do tej pory zaciemnionym "czatrumie" może się okazać, że cieszący się anonimowością dyskutant w gruncie rzeczy cały czas śmiał się i żartował z grupą funkcjonariuszy przeróżnych służb o dość ponurym spojrzeniu. Świat wirtualny wygląda nieco inaczej, gdy ma się dostęp do wielkich szaf przedsiębiorców telekomunikacyjnych i gdy można brać pod lupę każdy, nawet zaszyfrowany, pakiet danych.

"Anonimowe" środowisko "walczące o anonimowość komunikacji" można pominąć w dyskusji o przyszłym kształcie Sieci. Skoro jest anonimowe - pozostaną mu tylko działania konspiracyjne, nie zaś takie, które mogą wywierać wpływ na proces stanowienia prawa (tu konieczne jest mówienie pod własnym nazwiskiem, patrząc w oczy przeciwnikom, argumentując w sposób, który pozbawiony jest szaletowych wulgaryzmów). Bez twarzy, bez tożsamości, można bez zbędnych emocji takie środowiska zinfiltrować, rozbić i skompromitować (o ile komuś w ogóle uda się utworzyć jakieś "środowisko" w takim "ciemnym pokoju", bez zaufania, bez tożsamości, bez historii - co zgodnie z arystotelesowskimi zasadami retoryki istotne dla jakiejkolwiek argumentacji czy perswazji).

Niewątpliwie Sieć już niedługo bardzo się zmieni. Halo, czy ktoś tu jest? Chyba dotknąłem czegoś lepkiego... "To tylko ja... Jestem twoim przyjacielem, możesz mi zaufać".