Jaka jest polska racja stanu w intelektualnej grze o tron?

Interesując się historią starożytnej Europy (dlaczego? por. Przygoda z DNA, czyli dlaczego mogę mówić, że jestem "ostatnim Mohikaninem") przeczytałem jakiś czas temu książkę pt. "Imperia i barbarzyńcy" autorstwa Petera Heathera. Na podstawie dostępnych źródeł autor stara się analizować powody upadku Cesarstwa Rzymskiego oraz tego, jaki w tym upadku mieli udział członkowie społeczności "barbarzyńskich". Określenie "barbarzyńca" wzięło się od Homera, który określał Karów mianem Barbarophonoi (czyli ludzie mówiący "bar-bar", a więc niezrozumiale; to tak, jak my nazwaliśmy Niemców Niemcami, bo posługiwali się niezrozumiałym językiem, czyli byli niemi). Te społeczności barbarzyńskie miały swoje aspiracje, ale Imperium trzymało je na dystans. Czasem finansowało zamachy na liderów, czasem płaciło plemionom mieszkającym blisko granicy specjalny trybut w złocie, czasem przesiedlało plemiona, dokonując roszady, by inne plemię było przy granicy, a to, które wcześniej było przy granicy musiało się od niej odsunąć. Generalnie teza jest taka, że za pomocą takiej polityki "dziel i rządź" Imperium rozgrywało plemiona barbarzyńskie czyniąc z nich swoich klientów. W pewnym momencie napór na granice był tak wielki (każdy chciał siedzieć przy granicy, by czerpać profity z trybutu płaconego przez Imperium), a bogate, niebronione wszak jakoś szczególnie wille przygraniczne kusiły, zatem barbarzyńcy - mówiąc generalnie - zrobili "wjazd" do krainy płynącej miodem i winem, by zaspokoić swoje apetyty. No i - mam wrażenie, zwłaszcza w kontekście ACTA i "jednolitego patentu europejskiego" - że właśnie mamy do czynienia z podobnym zjawiskiem we współczesnym, globalizującym się świecie.

Branże "contentowe" żyją sobie ponieważ istnieje poparty imperium państwa monopol - prawa wyłączne tzw. własności intelektualnej. Wydaje się logiczne, że uzyskując wpływ na prawodawcę będą się starały raczej zwiększyć wpływy, niż działać przeciwnie. W sferze prawa autorskiego może to polegać na stopniowym wydłużaniu czasu trwania autorskich praw majątkowych długo po śmierci twórcy (w interesie którego ponoć się te prawa chroni). Może to też polegać na ustanawianiu nowych praw wyłącznych, jak we wciąż aktualnej propozycji WIPO Broadcasting Treaty.

Statut królowej Anny z 1710 r. (czyli An Act for the Encouragement of Learning, by Vesting the Copies of Printed Books in the Authors or Purchasers of such Copies, during the Times therein mentioned) „wprowadzał”/„poszerzał” domenę publiczną, ograniczając przywileje wydawców i ustanawiając 14 letni czas ochrony „autorskiej” – dla dzieł nowopowstających (i 21 letni dla już istniejących w tym czasie). Konstytucja USA z 1787 wprowadziła przepis Art. I, sec. 8, w którym mowa o prawach wyłącznych, ale wprowadzonych „by autor mógł zebrać owoce swojej pracy” ("To promote the progress of science and useful arts, by securing for limited times to authors and inventors the exclusive right to their respective writings and discoveries"). W 1790 roku przyjęto An Act for the Encouragement of Learning, by securing the Copies of Maps, Charts and Books, to the Authors and Proprietors of such Copies, during the Times therein mentioned, która to ustawa przewidywała ochronę wyłącznie dla obywateli USA, a trwającą - uwaga - 14 lat (od rejestracji tytułu) z możliwością przedłużenia o kolejne 14 lat. A potem stopniowo zaczęto wydłużać i wydłużać czas trwania prawa wyłącznego.

Mniej więcej w tym czasie we Francji, w roku 1793, pojawił się dekret o ochronie utworów literackich i artystycznych, który przyznawał autorowi osobiste prawo decydowania o wykonaniu i reprodukcji utworów (pamiętajmy, że zdobycie Bastylii przez paryskich mieszczan nastąpiło 14 lipca 1789 roku, a 4 lutego tego samego roku George Washington został pierwszym prezydentem USA ever). Francja z Belgią zaczęły wiązać się umowami międzynarodowymi, których celem było unifikowanie prawa autorskiego, potem do tego procesu dołączyły inne kraje. W 1878 roku powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Literackie (w Paryżu), które w roku pięć lat później przekształciło się w w Międzynarodowe Stowarzyszenie Literackie i Artystyczne. Potem zaś zwołano konferencję i tak pojawił się pierwszy tekst Konwencji berneńskiej. To ciekawe, że w tym pierwszym tekście, w jego angielskojęzycznej wersji, parę razy pojawią się takie słowa jak piraci (proceedings against pirates), piracki, spiracony (pirated works). To tłumaczy takie przywiązanie do tego słowa również w dzisiejszych czasach i eksport tego określenia do innych krajów. To słowo "piractwo" warto też zestawić z faktem, że w 1841 roku, a więc niewiele wcześniej, zapadł wyrok amerykańskiego Sądu Najwyższego w sprawie United States v. Libellants and Claimants of the Schooner Amistad (por. Niewolnicy z La Amistad i "społeczeństwo informacyjne" - czy możemy się czegoś nauczyć z historii?). Wówczas w tym procesie po dwóch stronach sporu stali na przeciw siebie dwaj prezydenci USA: John Quincy Adams (jako były prezydent) i Martin Van Buren.

Ciekawe jest też, że pierwotny tekst Konwencji berneńskiej miał klauzule gwarantujące rządom krajowym, jako "coś oczywistego", że nie będą ograniczone ich prawa przeciwdziałania, cenzurowania, blokowania (za pomocą prawodawstwa krajowego lub poprzez działania policji) obiegu dowolnego dzieła lub produkcji, jeśli rządy uznają takie działania za celowe. Pamiętajmy, że to rok 1886 i wyobraźmy sobie, ile wolności słowa było np. w Polsce - przecież byliśmy wówczas pod zaborami, a w latach 1832–1915 Królestwo Polskie było integralną częścią Imperium Rosyjskiego (obok umieściłem fragment paszportu mojego pradziadka, który został wydany w 1903 roku w Królestwie Polskim - tak wyglądało wówczas nasze nazwisko napisane w oficjalnym języku i alfabecie). A w USA? W USA w 1862 roku Abraham Lincoln ogłosił proklamację emancypacyjną, którą przyznano wolność niewolnikom na obszarze podległym Konfederatom...

Wróćmy jednak do Konwencji berneńskiej. Konwencja była jednym z narzędzi unifikacji prawa autorskiego w skali międzynarodowej. Konwencję berneńską zawarto 9 września 1886, ale szybko, bo już w 1896 roku w Paryżu zmodyfikowano tę konwencję. Dopiero przy tym "paryskim przejrzeniu" konwencji wprowadzono ochronę publikowania dzieła po śmierci autora. Następnej modyfikacji dokonano w 1908 roku w Berlinie i czas trwania ochrony określono tu już w ten sposób, że ma obejmować "życie autora i pięćdziesiąt lat po jego śmierci". Co ciekawe - USA zaczęły się przyglądać pracą nad konwencją berneńską w 1908 roku właśnie, czyli na etapie wydłużania minimalnego czasu ochrony (dzięki temu można prześledzić materiały źródłowe dot. pierwszych wersji konwencji w internecie, a to za sprawą książki z roku 1908 właśnie (już w domenie publicznej), zatytułowanej International copyright union: Berne convention, 1886; Paris convention, 1896; Berlin convention, 1908 (1908); Trzeba przy tym odnotować, że USA przystąpiły do Konwencji berneńskiej dopiero w 1989 r.). Owocem tamtych prac związanych z unifikacją berneńską było powstanie Międzynarodowego Związku Ochrony Utworów Literackich i Artystycznych, który przekształcił się w Biuro Ochrony Własności Intelektualnej, a potem w Biuro Międzynarodowe Światowej Organizacji Własności Intelektualnej. I tak dochodzimy do WIPO.

Układy sił zmieniały się na świecie. Na początku XX wieku 35% ogółu ówczesnej ludności Ziemi mieszkało na obszarze zajmujących 55% powierzchni globu imperiów kolonialnych. Te kolonie wykorzystywano jako źródło surowców, ale też jako rynki zbytu dla państw europejskich. Minęła Pierwsza i Druga Wojna Światowa. Powstawały i gasły imperia. Działo się wiele, ale warto tu zanotować, że Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, czyli Europejska Konwencja Praw Człowieka, została otwarta do podpisu dopiero 4 listopada 1950 r. W tym czasie prawo autorskie nie było wcale zunifikowane. Aby jakoś wciągnąć przeróżne kraje w nurt unifikacyjny zaproponowano im do przyjęcia minimalny chociaż standard, a narzędziem ku temu była Powszechna Konwencja o Prawie Autorskim (Genewa 1952, zrewidowana w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r.). Ta konwencja przewidywała, że Czas trwania ochrony dzieł chronionych przez nią nie może być krótszy od okresu obejmującego życie autora i dwadzieścia pięć lat po jego śmierci. Dwudziestopięcioletni czas ochrony przewidywała też i polska ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (byliśmy nadal w strefie wpływów Związku Radzieckiego). Potem poszło z górki. Wchodząc w sferę oddziaływania Konwencji berneńskiej Polska wydłużyła czas ochrony do 50 lat po śmierci twórcy, a potem postanowiliśmy przystąpić do Unii Europejskiej, gdzie obowiązywała Dyrektywa Rady 93/98/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie harmonizacji czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych... Jak argumentowano konieczność wydłużenia czasu trwania ochrony prawnoautorskiej w Unii Europejskiej? Oto fragment argumentacji:

(...)
(5) Minimalny czas ochrony ustanowiony przez Konwencję berneńską, obejmujący okres życia autora oraz okres 50 lat liczony od dnia jego śmierci, miał zapewnić ochronę interesów autora oraz dwóch pierwszych pokoleń jego zstępnych; średni okres życia w krajach Wspólnoty Europejskiej wydłużył się do tego stopnia, że ustalony czas nie jest już wystarczający, aby objąć dwa pokolenia.
(...)
(9) Jedną z ogólnych zasad prawa znajdujących się pod ochroną wspólnotowego porządku prawnego jest poszanowanie praw nabytych; dlatego harmonizacja czasu ochrony prawa autorskiego i praw pokrewnych nie może prowadzić do skrócenia obecnie obowiązującego okresu ochrony, jaki przysługuje posiadaczom prawa we Wspólnocie; aby zminimalizować skutki środków przejściowych oraz aby umożliwić w praktyce funkcjonowanie rynku wewnętrznego, harmonizacja czasu ochrony powinna mieć miejsce w odniesieniu do długiego okresu czasu.
(...)
(11) W celu ustanowienia wysokiego poziomu ochrony, spełniającego zarazem wymagania rynku wewnętrznego oraz potrzebę stworzenia środowiska prawnego sprzyjającego harmonijnemu rozwojowi twórczości literackiej i artystycznej we Wspólnocie, czas ochrony prawa autorskiego powinien być zharmonizowany na poziomie okresu 70 lat liczonego od dnia śmierci autora lub 70 lat liczonego od dnia zgodnego z prawem podania utworu do publicznej wiadomości, a w odniesieniu do praw pokrewnych, na poziomie okresu 50 lat od wystąpienia zdarzenia, od którego okres ten rozpoczyna swój bieg.

Unia Europejska goni gospodarkę USA. Do niedawna Afganistan nie miał żadnych przepisów dot. ochrony prawa autorskiego. W Iranie taka ochrona rozciąga się na 30 lat od śmierci twórcy. Harmonizacja postępuje. Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej jako załącznik do porozumienia w sprawie utworzenia Światowej Organizacji Handlu (WTO) zawarto w 1994 roku. Dziś mamy za sobą już Pustynne Burze i rewolucje w Afryce. Nie żyje Usama ibn Ladin i dokonano egzekucji Saddama Husajna. Nie żyje też Muammar al-Kaddafi. Po drodze kilka innych dyktatur dokonało żywota i poszczególne rejony globu włączone zostały w obszar "królewskiego pokoju". Tylko te Chiny jakoś samodzielnie starają się sobie radzić, a wraz z własnym rozwojem stopniowo rozwijają system ochrony prawa własności intelektualnej. Nadal jednak są różnice. ACTA mogłaby temu przeciwdziałać i zmusić niejako kraje spoza układu do wyrównania poziomu globalnej ochrony, a raczej do tego, by monopol własności intelektualnej przyznany w jednej części świata był respektowany w innej części. Ale przecież te "konkurujące" kraje nie mają takich samych interesów.

Wystarczy sięgnąć do danych Banku Światowego, a konkretnie do raportu z 2002 roku pt. Global Economic Prospects and the Developing Countries (PDF), by przekonać się jakie straty (koszty?) ekonomiczne związane z implementacją TRIPS musiały ponieść kraje rozwijające się. Tabela na stronie 133 tego raportu pokazuje te "roczne straty netto": Korea Południowa 15.3 miliardów dolarów amerykańskich, Chiny 5.1 miliardów, Meksyk 2.6 miliardów, Indie 903 milionów, Brazylia 530 milionów dolarów rocznie netto. A wyrównanie gospodarek i równomierna ochrona praw własności intelektualnej oznacza konieczność płacenia opłat licencyjnych. W kontekście aktualnej sytuacji w Europie warto dostrzec tu minusy na saldzie i Grecji i Hiszpanii.

Z drugiej strony mamy udział przychodów z tytułu monopoli własności intelektualnej w PKB USA. Informacje na ten temat można znaleźć np. w raporcie amerykańskiego Departamentu Handlu (the U.S. Commerce Department) z 11 kwietnia 2012 roku, zatytułowanym Intellectual Property and the U.S. Economy: Industries in Focus (PDF). Dowiemy się z niego, że przychody z tytułu praw własności intelektualnej w USA stanowią ponad 5 bilionów (milion milionów) dolarów, czyli 34.8 procent amerykańskiego PKB. Jest się o co bić. Warto eksportować w świat myśl normatywną gwarantującą dalsze zwiększenie przychodów.

W pierwszym swoim tekście o ACTA (por. O tym się mówi: Anti-Counterfeiting Trade Agreement (ACTA) z 2008 roku sygnalizowałem spekulacje WikiLeaks dot. tego, kto w istocie za propozycjami ACTA stoi. Przywołałem wówczas zestawienie czterech największych sponsorów kampanii Howarda Bermana, który potem inicjował prace nad SOPA i ACTA. Te cztery spółki to Time Warner ($21,000), News Corp ($15,000), Sony Corp of America ($14,000), Walt Disney Co ($13,550). W 2011 roku Prezydent USA powołał na urząd Prokuratora Generalnego USA Donalda Verrilliego Jr., który był wcześniej prawnikiem reprezentującym interesy Recording Industry Association of America. Zresztą to tylko jeden z pięciu prawników RIAA powołanych do amerykańskiej administracji (zob. Obama Taps 5th RIAA Lawyer to Justice Dept). Chris Dodd wypowiadał się szczerze na temat potrzeby wprowadzenia ACTA, argumentując to potrzebą ochrony amerykańskich miejsc pracy. Ten amerykański senator wcześniej był szefem (the Chairman and CEO) MPAA. W marcu 2011 roku Prezydent Obama ustanowił ambasadorem w Chinach pana Garego F. Locke'a. Nie widać tu powiązań strukturalnych, ale warto chyba odnotować, że z tej okazji the Motion Picture Association of America postanowiła wyrazić swoje zadowolenie i wsparcie decyzji prezydenta (PDF).

Czy jest coś w tym złego, że ludzie przechodzą z biznesu do polityki? Przecież nie można im tego zabronić. A nawet jeśli biznes wspiera finansowo polityków, to i takiemu biznesowi trudno zabronić dbania o własne interesy.

Od 2010 roku Polska nie figuruje już na Watch List Special 301 Report. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego chwali się tym nawet na swojej stronie. Czytam sobie też opublikowany stosunkowo niedawno na stronach Ministerstwa Gospodarki materiał pt. USA. Informacja o stosunkach gospodarczych z Polską (DOC), a w nim:

Polskę i USA łączy dobra współpraca na szczeblu politycznym i militarnym. Stany Zjednoczone są krajem o ogromnym potencjale gospodarczym i wysokim poziomie zaawansowania technologicznego. Biorąc pod uwagę fakt, że polska gospodarka rozwija się w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, współpraca z USA w obszarze technologii oraz innowacji, nabiera szczególnego znaczenia. Istotne są priorytetowe dziedziny współpracy UE-USA zgłoszone w agendzie Transatlantyckiej Rady Gospodarczej (pierwsze spotkanie Transatlantic Economic Council miało miejsce w 2007 r.). Aktualnie najważniejsze dziedziny prac TEC, które popiera nasz kraj, obejmują: innowacje, bezpieczeństwo handlu, e-mobilność, nanotechnologie, dialog inwestycyjny, problematykę pozyskiwania i zaopatrzenia w surowce, współpracę w dziedzinie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, e-zdrowie, wsparcie oraz internacjonalizację małych i średnich przedsiębiorstw, prawo ochrony własności intelektualnej, szeroko rozumianą współpracę regulacyjną i w zakresie standardów.

A tu takie rozczarowanie. ACTA upadła. Co prawda Unia Europejska stara się o przyjęcie jednolitego systemu patentowego, ale w Polsce z tego tytułu społeczne niezadowolenie...

Z drugiej strony: to amerykański kapitał finansuje często działania organizacji pozarządowych w Polsce, również tych, które zabiegają o społeczną partycypację, prawa człowieka, prywatność, edukację medialną. W Polsce ciężko znaleźć środki na rozwijanie takiej działalności. Trudny wybór.

Czy wszystko, co tu powyżej skreśliłem, nie przypomina trochę tej sytuacji z pogranicza Imperium Rzymskiego, które rozgrywało plemiona barbarzyńskie dzieląc i rządząc, a co zasygnalizowałem we wstępie tej notatki? Gra idzie o wielką stawkę. Mocarstwo lubi nadal być mocarstwem, a taka pozycja pozwala czerpać z zewnątrz takie zasoby, by mocarstwem pozostać. Zresztą tu nie o mocarstwo chodzi, bo mocarstwo jest silne swoimi możnymi. Mocarstwo jest takie bezosobowe. Możni mają osobowość. W każdym razie: z drugiej strony niedopuszczeni do dostrzeganego za kotarą dobrobytu barbarzyńcy zaczynają się niepokoić. Już lepiej było im nie pokazywać, że drogi mogą być brukowane, a akwedukty doprowadzać wodę do miast. Lepiej może nie trzeba było rzucać im miedziaków, by siedzieli spokojnie w swoich siedzibach i zostawili pogranicze względnie spokojnym. Z historii wiemy, że tzw. wędrówki ludów (które wspomniany we wstępie Peter Heather tłumaczy względami ekonomicznymi i zniecierpliwieniem plemion, którym co raz pokazywano i chowano przed nimi korzyści z klientelizmu wobec Imperium) doprowadziły w końcu do upadku Cesarstwa Rzymskiego. Potem mogło powstać państwo Franków, Słowianie mogli wyjść zza drzew puszczy przesłaniającej wczesne ich dzieje, a Wikingowie mogli założyć Ruś. W wyniku upadku Cesarstwa Rzymskiego mogło nastąpić późniejsze zjednoczenie Europy.

Każdy głupi ma swój rozum. Również barbarzyńcy. Czym zatem my, Polacy, będziemy kierować się w dyskusji o prawach własności intelektualnej w globalizującym się świecie? Jak określamy nasz interes? Jaka jest polska racja stanu? Zakończę cytatem z Gry o Tron George'a R. R. Martina: "Brace yourselves! Winter is coming". W tej sadze przecież chodzi dokładnie o te same procesy. Nawet dzicy są za murem chronionym Westeros i domagają się skrawka ziemi do osiedlenia się w Siedmiu Królestwach.

Przeczytaj również: Nie każdego stać na osobistą wolność - społeczeństwo informacyjne w stadium feudalizacji?