Przygoda z DNA, czyli dlaczego mogę mówić, że jestem "ostatnim Mohikaninem"

Takie cząsteczki DNA (łańcuchy kwasu deoksyrybonukleinowego), to one są bardzo interesujące. Zbadanie tego tematu mieści się w sferze zainteresowań, który opisuję w tym serwisie, ponieważ łańcuchy DNA kodują w sobie informacje. Temat jest trudny dla laika i nie mam nawet zamiaru udawać, że się na tym znam. Ale - z ciekawości poznania świata - mogę podjąć studia, a studia trzeba zacząć od jakiegoś pierwszego kroku. Postanowiłem zatem przyjrzeć się swojemu DNA, przy czym nie od razu wszystkiemu, a - realizując pasje badania historii, głównie własnej rodziny - postanowiłem sprawdzić, co ma do zaoferowania genealogia DNA. Zamówiłem testy, przysłano mi zestaw do pobrania próbek, poskrobałem sobie policzki od środka i wysłałem z powrotem do USA (w ten sposób CIA, FBI, CSI i kto tam jeszcze, ma ułatwione zadanie). Laboratorium sprawdziło markery Y-DNA, których badanie ma w swojej ofercie i przedstawiło wyniki. Reszta jest interpretacją. Szczerze powiedziawszy - liczyłem, że z wyników wyjdzie, że moi przodkowie w linii męskiej (badanie Y-DNA dotyczy DNA ojców ojców ich ojców, itd) okażą się być Wikingami. Byłoby co opowiadać. Moje wyniki zaciekawiły badaczy.

Okazało się, że jednak nie mogę powiedzieć w stu procentach, że moi przodkowie byli Wikingami (chociaż może "chodzili na wiking"). Okazało się mianowicie, że moje DNA należy do bardzo rzadkiej w Polsce (i generalnie - na świecie) gałęzi (haplogrupy), a mianowicie - jak tu spekulują badacze - do R1a1a1b1a*. Gwiazdka na końcu oznacza, że nie są obecnie znane mutacje, którym ew. poddane było DNA moich męskich przodków w linii ojcowskiej w historii (zob. Haplogrupa R1a1 (Y-DNA)). Moje Y-DNA zatem reprezentuje coś, z czego w liniach bocznych (w wyniku mutacji) powstali Wikingowie (przynajmniej ich część, a potem z tego Szkoci), Słowianie (w tym Bałtowie, Pomorzanie, etc.). Tylko, że ja mam DNA bez tych mutacji (jak się taka mutacja pojawia, to potem pojawia się w DNA synów synów itd.). Obrazek, który ilustruje aktualny stan badań gałęzi R1a udostępniono na stronie projektu R1a1a and Subclades Y-DNA Project- Background (por. również Y-DNA Haplogroup R and its Subclades - 2012 na stronach International Society of Genetic Genealogy). Powinienem jeszcze sprawdzić, czy może jednak mam w kodzie mutację Z280, ale wstępne analizy badaczy podpowiadają, że raczej mam tylko Z282, a więc mutację, która powstała 3,5 tysiąca lat przed naszą erą. Takie DNA występuje bardzo sporadycznie i tylko w grupkach rozrzuconych w zachodniej i centralnej Europie. To mogłoby lokować moich przodków np. w Poznaniu lub Gnieźnie na początku państwowości polskiej. Ponoć mogę się chwalić, że jestem "ostatnim Mohikaninem". Jak mi tu mówią eksperci - bardzo rzadkie zjawisko. Skoro moje DNA nie jest ani germańskie, ani słowiańskie, tylko takie pregermańsko-słowiańskie (chociaż ponoć bliżej mi do Słowian), to sobie myślę, że może chociaż załapię się na DNA Wandalów?

Fragment filmu The 13th Warrior.

Lo, There do I see my Father
Lo, There do I see my Mother and
My Brothers and my Sisters
Lo, There do I see the line of my people back to the beginning
Lo, They do call to me
They bid me take my place among them in the halls of Valhalla
Where thine enemies have been vanquished
Where the brave shall live Forever
Nor shall we mourn but rejoice for those that have died the glorious death.

Dziś wiem, że moi przodkowie (podobnie, jak Twoi, Drogi Czytelniku) mieszkali w Afryce. Działo się to dziesiątki tysięcy lat temu (niektórzy spekulują, że może nawet i 150-200 tysięcy lat temu). W Neolicie (w epoce kamienia gładzionego) mieszkali sobie nad Morzem Czarnym, tworząc kulturę grobów jamowych. Potem postanowili podbić Europę, tworząc kulturę ceramiki sznurowej. I takie Y-DNA odziedziczyłem po przodkach. Oczywiście DNA dziedziczy się po wszystkich przodkach, nie tylko po linii ojcowskiej. Nie mogę więc powiedzieć, że mam identyczne DNA, jak wymachujący kamiennymi toporami w kształcie przypominającym dno łodzi przodkowie. Dzisiejsi badacze potrafią wskazać kolejne mutacje, które - na przełomie Neolitu oraz epoki brązu, utworzyły kolejne grupy Y-DNA. Wówczas oddzieliło się DNA, które dziedziczone było następnie wśród Wikingów, Słowian, Scytów... Moje DNA nie ma tych mutacji, ale nie znaczy, że nie ma innych. Badacze po prostu jeszcze nie podzielili na wiązki takiego DNA, jak moje.

Oczywiście jest to kwestia stanu badań. Być może z czasem zostanie odkryty taki marker, dzięki któremu haplogrupa dziś znana właśnie jako R1a1a1b1a* zostanie podzielona na dalsze gałęzie. Wówczas będzie można więcej powiedzieć na temat migracji ludzi w Europie, więcej będzie wiadomo na temat historii Słowian, Germanów, ich poszczególnych plemion, na temat tego, kto kogo podbijał (i kiedy) u zarania państwowości polskiej, jakie mieli markery ludzie tworzący plemię Polan, Wiślan, Wieletów ... Badania trwają (zob. Ewolucja genomu człowieka (PDF), Skąd pochodzą Polacy, Słowianie, Europejczycy, inne ludy, Polish Genetics and Anthropology Blog). Z moim DNA czuję się potomkiem Lechitów, chociaż może po prostu jestem niemodyfikowaną pozostałością po wojowniczych Sarmatach, a bardziej prawdopodobnie Wenedach (do czasu, gdy badacze odkryją w moich genach markery SNP, które wskażą mutację oddzielającą moje DNA od niemodyfikowanej, resztkowej haplogrupy z gwiazdką).

Codziennie atakowani nowinkami kryminologów z serialu CSI Kryminalne zagadki Miami wyobrażamy sobie czasem, że analizy i wyniki testów pojawiają się z minuty na minutę. Jednak jest to bardziej skomplikowane. Aczkolwiek postępy technologiczne w tej dziedzinie są. I - przykładowo - National Geographic uruchomił właśnie projekt Genographic, a w jego ramach test Geno 2.0 wykorzystujący chipa zaprojektowanego do badania DNA. Dzięki technologii będzie możliwe szybsze przebadanie próbki na okoliczność występowania w nich 150 tysięcy markerów DNA (podczas gdy badania oferowane przez Family Tree DNA badają takich markerów (w zależności od zamówionego zestawu): 12, 25, 37, 67 lub (i to jest obecnie maksymalna liczba w FTDA) 111 markerów. FTDNA robi to - jak się wydaje - dokładniej, przyglądając się baczniej całym ciągom nukleotydów. Chip DNA ma zaś testować konkretne punkty DNA i sprawdzać czy wynik markera jest pozytywny, czy negatywny. Technologia nie stoi w miejscu i pojawiają się też takie firmy, jak 23andMe, która chce wprowadzać na rynek testy do samodzielnego badania DNA (zob. Sam sobie zbadasz DNA). Taki test ma badać coś innego, niż te "genealogiczne", bo ma badać potencjalną możliwość zapadania na określone choroby.

Wraz z rozwojem technologii zmniejszają się też koszty takiego badania. Technologie społeczeństwa informacyjnego, niczym komputery osobiste trafiające wcześniej z wielopiętrowych laboratoriów na biurka użytkowników (a obecnie do ich kieszeni - w postaci urządzeń mobilnych), trafiają "pod strzechy" również w sferach takich, jak badania DNA. Chociaż nadal nie są zbyt popularne. Nie zawsze robi się - przykładowo - badania DNA odnalezionych przez archeologów pochówków, a dzięki takim badaniom można by więcej powiedzieć o ludach zamieszkujących kiedyś jakieś tereny. W Polsce nie znamy DNA Piastów (zob. Badania genetyczne mają rozstrzygnąć kwestię pochodzenia Piastów). Dlatego też nie wiem, czy z moim wynikiem (kontynentalnym, wschodnio-germańsko-zachodnio-słowiańskim) mógłbym do Piasta Kołodzieja, Mieszka I ("Obiit Misica dex Vandalorum"!) lub Bolesława Chrobrego ("Regnum Sclavorum, Gothorum sive Polonorum") mówić dziadku? Kiedyś się może dowiem.

Badania DNA, przechowywanie próbek, publikowanie wyników, to wszystko powoduje pewne problemy prawne. Oddanie laboratorium próbki może nieść za sobą konsekwencje w sferze prawa do prywatności. Sposób przeprowadzania badań może rodzić pytania o rzetelność, o możliwość manipulacji informacją na temat wyniku. Eksperymenty na ludzkim DNA prowokują pytania o kwestie etyczne. Podobnie jest z możliwością odtwarzania wymarłych gatunków (czy pozostałości niegdyś wielkich puszczy w Polsce zasiedlą znów tury?). Niedawno ogłoszono, że rozwikłano łańcuchy DNA banana, a potem ogłoszono (zob. Humans share half of their DNA with bananas (PDF)), że ono pokrywa się w znacznym stopniu z DNA człowieka. To wszystko skomplikowane i opisywanie złożoności genetyki na popularnych forach internetowych może powodować wiele nieporozumień, manipulacji, przeinaczeń. Jedni twierdzą, że jeden gram łańcucha DNA może pomieścić 700 terabajtów danych (zob. Harvard cracks DNA storage, crams 700 terabytes of data into a single gram), inni od razu spekulują, że w DNA można przechowywac książki, lub tworzyć na jego podstawie pamięć komputerów (zob. Books and JavaScript stored in DNA molecules). DNA trafiło już do światowej polityki popularnej, gdy genealodzy zaczęli analizować pochodzenie prezydenta USA Baraca Obamy i wysnuli teorię, że jest on potomkiem pierwszego amerykańskiego niewolnika, chociaż ze strony "białej" matki (zob. Genealogists: Obama Descendant of First American Slave, Obama’s mother, Stanley Ann Dunham, may be descendant of a black slave, Obama Slave-Ancestry Report Misses Mark)...

Wiadomo jednak, że pochodzenie rasowe, informacje o stanie zdrowia - dziś są to wszak "informacje wrażliwe" (ponieważ przeczytają to pewnie też badacze DNA, którzy nie są prawnikami: tak się nazywa pewna szczególna kategoria danych osobowych, która rządzi się szczególnymi zasadami prawnymi). Pojawiają się pytania o możliwość wykorzystywania próbek DNA przez służby specjalne na świecie. Nie bez znaczenia jest to również w sferze prawa rodzinnego - ustalanie ojcostwa, stopni pokrewieństwa, itp. Nie tak dawno kwestie rasy były powodem zbrodni ludobójstwa na wielką skalę. Dziś pewnie też znaleźliby się tacy, którzy chcieliby szufladkować ludzi ze względów genetycznych. Tymczasem i tak wszyscy ludzie są ze sobą spokrewnieni. Wszyscy pochodzą od genetycznego "Adama DNA" (Adamów?) i genetycznych "Ew DNA" (zob. Geneticist Searches for DNA of "Adam," the First Human, Y-chromosomal Adam, Mitochondrial Eve; żyli wówczas penie również inni faceci, i inne kobiety, ale ich dzieci - jak się wydaje - nie rozprzestrzeniły sie po całej Ziemi). Nie jestem ekspertem. Dopiero przyswajam sobie tą wielką masę informacji w nowej dla mnie dziedzinie. Ale stan tego, co już przyswoiłem, pozwala mi myśleć o wszystkich ludziach na Ziemi jako o jednej wielkiej, globalnej rodzinie. Wspólnego przodka - z Afryki - mają Aborygeni, Indianie w Ameryce Północnej i Południowej, Eskimosi. Wspólnego z nimi przodka mają Europejczycy, "rdzenni" mieszkańcy Afryki, czy Chin. Kiedy zatem - np. w walce o kontrolę nad złożami roponośnymi - wysyła się wojsko by strzelało do ludzi mieszkających w innej części świata, to tak, jakby strzelać do kuzynów. Wynika to z dotychczasowych badań, których wyniki można zobaczyć - w uproszczeniu - na takich mapach, jak poniższa:

Po zrobieniu testu Family Tree DNA postanowiłem zamówić sobie test National Geographic i przebadać DNA na okoliczność występowania tych 150 tysięcy znanych dziś markerów SNP (SNP tj. Single Nucleotide Polymorphism). Dowiem się z tego - mam nadzieję - z której jaskini wyszli moi przodkowie (w ramach badania będą porównywane też informacje na temat Neandertalczyków i ludzi z jaskini Denisowa). Chociaż nie dowiem się tego, jaką wówczas melodię sobie gwizdali pod nosem. Może też zbadanie markerów mojego DNA przyczyni się jakoś rozwojowi nauki - skoro, jak mi tu mówią, jest ono takie specyficzne... Sam jestem ciekawy tego, co z tego wszystkiego wyjdzie.

Dziś zaś mogę powiedzieć, że martwi mnie czasem to, co tu się dzieje w sferze prawa w kraju, na terenie którego moi przodkowie mieszkają od paru tysięcy lat...