GPS, inwigilacja i rozstrzygnięcie Trybunału Praw Człowieka

Wczoraj zapadł dość ważny wyrok w sprawie Uzun v. Germany (application no. 35623/05). Istotą rozstrzygnięcia jest ocena przepisów dozwalających organom ścigania śledzenie poczynań obywateli za pomocą Global Positioning System (GPS). Była to pierwsza taka sprawa rozstrzygana przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. W stanie faktycznym tej sprawy pojawiła się m.in. praktyka niemieckich służb polegająca na zainstalowaniu nadajnika GPS w samochodzie śledzonej osoby. Było to w grudniu 1995 roku. Ponieważ w pewnym momencie sprawa trafiła do sądu krajowego pojawiło się pytanie, czy służby miały prawo stosować tego typu środki inwigilacji. Oceniając niemiecką procedurę karną Europejski Trybunał Praw Człowieka doszedł do wniosku, że Niemcy nie naruszyły ani art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ani też art. 6 § 1 tej konwencji. Czy w przypadku oceny polskich przepisów wyrok byłby taki sam? Niekoniecznie.

Zacznijmy od podania źródła: Press release issued by the Registrar, Chamber judgment, Not Final, Uzun v. Germany (application no. 35623/05). Tam mamy opis stanu faktycznego. Aktywność niemieckiego obywatela wzbudziła zainteresowanie niemieckiej prokuratury federalnej (Generalbundesanwalt), wszczęto śledztwo, ponieważ podejrzewano mężczyznę o udział w przygotowaniach ataków bombowych, za którymi stała organizacja Antiimperialistische Zelle. Niemieckie służby podjęły obserwację mężczyzny, co obejmowało inwigilację wizualną (m.in. CCTV), podsłuch i nagrywanie rozmów prowadzonych przez telefon, a także zainstalowanie w jego samochodzie nadajnika GPS. Te ostatnie działania dotyczące GPS zostały podjęte po tym, gdy mężczyzna odkrył urządzenia do inwigilacji wizualnej (prowadzono obserwacje wejścia do budynku, w którym mieszkał), a także dlatego, że rozmowy telefoniczne mężczyzny nie przedstawiały dla śledczych wartości (tak napisałem, ale w komunikacie prasowym napisano: "in view of the fact that they avoided speaking to each other over the phone", czyli powstrzymywał się od rozmów, był ostrożny). Niemiecki Federalny Prokurator Generalny zarządził zatem obserwację GPS. Wówczas właśnie zainstalowano nadajnik w samochodzie. Obserwacja trwała od grudnia 1995 roku do lutego 1996, gdy aresztowano dwie osoby w związku z atakami bombowymi. Tu ważne jest to, że nadajnik GPS zainstalowano w samochodzie osoby trzeciej, podejrzewając, że sprawcy podkładania ładunków będą działać razem (będą się wspólnie przemieszczać tym samochodem tego mężczyzny).

Sprawa trafiła do sądu, a mężczyzna podnosił zarzuty związane z wykorzystaniem przez służby nadajników GPS. Sąd Apelacyjny w Disledorfie (the Düsseldorf Court of Appeal) nie uwzględnił tez mężczyzny, uznając, że stosowanie takich technik operacyjnych jest dostatecznie precyzyjnie uregulowane w niemieckim kodeksie postępowania karnego. W 1999 roku sąd uznał winę mężczyzny i w związku z zarzutami dotyczącymi próby popełnienia morderstwa i czterema zarzutami dotyczącymi podkładania ładunków wybuchowych skazał go na 13 lat pozbawienia wolności. W tym procesie wykorzystano dane z obserwacji GPS (m.in. ustalono, że dwaj mężczyźni podłożyli ładunki przed domem byłego parlamentarzysty oraz przed konsulatem). W 2001 roku Bundesgerichtshof, Federalny Trybunał Sprawiedliwości, odrzucił apelację mężczyzny w samochodzie którego zainstalowano GPS.

W ten sposób sprawa trafiła do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w 2005 roku. Mężczyzna podniósł, że zastosowanie wobec niego ww. techniki operacyjnej było naruszeniem jego prawa do prywatności, zaś wykorzystanie materiałów z tego typu inwigilacji w procesie stanowiło naruszenie prawa do rzetelnego procesu (por. art. 6 i art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności).

Po pierwsze: niemieckie przepisy kodeksu postępowania karnego przewidywały możliwość stosowania GPS, jako jednej z wymienionych technik operacyjnych. Tu Trybunał uznał, że skoro GPS w mniejszym stopniu gromadzi informacje o osobie poddanej obserwacji (niż np. podsłuch, nagrywanie wideo, itp), to Trybunał nie widzi potrzeby zastosowania zabezpieczenia przed nadużyciami, które już rozwinęły się w orzecznictwie Trybunały w odniesieniu do przechwytywania przekazów telekomunikacyjnych. Chodzi o takie ścisłe ramy stosowania techniki operacyjnej, jak konieczność precyzyjnego określenia limitu czasu trwania takiego postępowania lub kontroli korzystania i przechowywania uzyskanych danych.

Po drugie Trybunał uznał, że niemiecki system prawny przewiduje odpowiednie gwarancje praw człowieka przy stosowaniu tego typu technik, jak GPS. Wydaje się, że były też decyzje sądów w sprawie zastosowania takiej techniki wobec określonej osoby, tak czy inaczej - oceniające stan prawny sądy krajowe nie doszukały się tu nadużyć, co odnotował również Trybunał. Ważne jest to, że sama technika GPS była określona przepisami (por. wyżej), technikę taką stosuje się "w celu wykrycia pobytu sprawcy" ("to detect the perpetrator’s whereabouts"), a jednocześnie prawo krajowe przewidywało ograniczenie stosowanie takich technik do podejrzewanych o popełnienie najcięższych przestępstw.

Trybunał odnotował również, że niemieckie prawo zostało zmodyfikowane w konsekwencji pojawienia się sprawy ww. mężczyzny. Modyfikacja ta miała na celu dalsze zwiększenie gwarancji ochrony praw człowieka, ale nawet przed modyfikacją przepisów system prawny przewidywał mechanizmy kontroli sądowej stosowania takiej techniki operacyjnej jak GPS.

W efekcie Trybunał uznał, że doszło, co prawda, do ingerencji w sferę prywatności mężczyzny, ale taka ingerencja odbyła się zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym. Mężczyzna, wobec którego zastosowano inwigilację GPS istotnie był podejrzewany o dokonanie najcięższych przestępstw (usiłowanie zabójstwa, udział w grupie terrorystycznej i dokonywanie terrorystycznych zamachów), organy ścigania podjęły działania w celu ochrony przed dalszymi atakami. Takie działania służyły - jak uznał Trybunał - interesom zapewnienia bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa publicznego, zapobieganie przestępczości oraz ochrony praw ofiar przestępstw. Trybunał uznał, że zastosowanie GPS było mniej inwazyjną formą inwigilacji, niż inne technicznie możliwe (podsłuch, nagrywanie wideo, etc.), a trwało w stosunkowo krótkim czasie (3 miesiące) i dotyczyło mężczyzny tylko wówczas, gdy jechał samochodem wraz z drugim mężczyzną, w którego samochodzie był nadajnik. W tej sprawie Trybunał uznał, że zastosowanie nadzoru GPS było proporcjonalne i nie doszukał się zatem naruszenia art 8 Konwencji.

Czy to oznacza, że zawsze teraz stosowanie GPS wobec obywateli, również w innych krajach, będzie uważane za coś, co nie narusza praw człowieka? Nie w tym rzecz. Podobnie, jak w przypadku rozstrzygnięć dotyczących retencji danych w Niemczech (por. Niemieckie przepisy o retencji danych niezgodne z tamtejszą konstytucją), ale również rozstrzygnięcia w sprawie stosowania elektronicznych maszyn wyborczych (por. Stosowanie elektronicznych maszyn wyborczych w Niemczech niezgodne z Konstytucją) sprawa dotyczy istnienia lub braku istnienia odpowiednio sformułowanych ram prawnych. Jeśli przepisy przewidują takie procedury oraz wskazują takie powody stosowania pewnych technik, które jednak dają gwarancje respektowania praw człowieka, to do naruszenia takich praw nie dojdzie. Jeśli zaś przepisy są nie dość precyzyjne, jeśli wykorzystanie technologii może prowadzić do sytuacji, w której nie będzie kontroli nad tym kto i co robi, jeśli sąd nie będzie zaangażowany w kontrolę stosowania techniki (i nie będzie miał realnych możliwości dokonania takiej kontroli), to wówczas jest problem. A wcale nie jest prosto tak przygotować otoczenie prawne, by takie gwarancje były spełnione. W pierwszej kolejności prawodawca musi dostrzec, że ta sfera ma być w ogóle uwzględniona, co mu się czasem nie udaje.

A jak jest w Polsce?

Dr Adam Bodnar z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka napisał mi w mailu, komentując wczorajsze rozstrzygnięcie:

Rozmawiałem dzisiaj z prof. Widackim. Jego zdaniem nie ma podstaw prawnych w Polsce do używania śledzenia GPS. Pojęcie kontroli operacyjnej nie może być interpretowane rozszerzająco. Co prawda np. ustawa o policji oraz ustawa o ABW mówi o "stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych". Jest to jednak o wiele szersze pojęcie niż niemieckie "detecting the perpetrator's whereabouts".

Podobne materiały gromadzę w działach retencja danych, terroryzm i prywatność niniejszego serwisu.