Prawa i wolności "by design"

Kolejnym trendem, który można obserwować w rozwoju "społeczeństwa informacyjnego" jest stopniowe przechodzenie od ochrony realizowanej przez prawo cywilne, przez uwzględnienie pewnych sfer aktywności społecznej w kompetencjach regulatorów działających w oparciu o prawo administracyjne, a wreszcie dojście do niemal "fizycznych" zasad projektowania narzędzi pozwalających (lub niepozwalających) członkom społeczności na podejmowanie pewnego rodzaju wyborów. Nie chodzi wyłącznie o problematykę prywatności (rozumianej, jako nieuprawnione korzystanie z danych osoby, której one dotyczą), ale też o problematykę dostępności informacji (w tym dla osób niepełnosprawnych), o ochronę przed niechcianymi komunikatami (prywatność w sensie powstrzymanie niepokojenia), a także ochronę praw własności intelektualnej (czego elementem może być koncept DRM). Ponieważ w niedalekiej przyszłości będziemy słyszeć częściej o różnych sferach ochrony praw i wolności poprzez stosowanie zasad projektowania (usług społeczeństwa informacyjnego) - warto zasygnalizować przynajmniej, o co tu chodzi.

O ile kwestie DRM (ang. Digital rights management) oraz przełamywanie lub obchodzenie "skutecznych" technicznych zabezpieczeń informacji gościły na łamach tego serwisu wielokrotnie, to raczej nie były one wiązane z innym tematem, tj. koncepcją "privacy by design" (zapewnienie prywatności w procesie projektowania usług). Nie były również wiązane z koncepcją kolejną, tj. z "uniwersalnym projektowaniem", o którym mowa m.in. w Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych (por. dział accessibility niniejszego serwisu). Tam można znaleźć następującą definicję:

Uniwersalne projektowanie odnosi się do takich rozwiązań, które są użyteczne dla wszystkich ludzi, w jak największym zakresie, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznych zmian. Termin ten odnosi się do produktów, środowisk, programów i usług, i nie wyklucza urządzeń pomocniczych dla poszczególnych grup osób niepełnosprawnych.

Oczywiście w różny sposób koncept "uniwersalnego projektowania" może być rozumiany i wcale nie jest łatwo sprostać w praktyce takiemu wyzwaniu. Oto, jak np. widzę tekst Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych, który opublikowano na stronach Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie.

Screenshot okna prezentującego tłumaczenie Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych z kodowaniem polskich znaków diakrytycznych, które nie są poprawnie prezentowane w mojej przeglądarce.

Widać już (jeśli ktoś nie jest obarczony niepełnosprawnością w zakresie zmysłu wzroku), że "uniwersalne projektowanie" wiązać się musi z "technicznymi" standardami w zakresie gromadzenia, przechowywania i prezentowania informacji, w tym takimi, jak kodowanie znaków, format dokumentów, etc. Gdy dodać do tego jeszcze inne elementy dostępności, jak np. problem CAPTCHA, albo konieczność zapewnienia ekwiwalentu informacyjnego, który nadaje się do odczytania tam, gdzie specyfika materiału pierwotnego na takie odczytanie nie pozwala (por. Accessibility a publiczne materiały audiowizualne ), to dodać do tego jeszcze trzeba kwestie logistyki, bezpieczeństwa, kosztów i pewnie wiele innych.

A jak ma się do tego kwestia prywatności? Kanadyjski Inspektor Ochrony Danych Osobowych sformułował w sierpniu 2009 roku, a następnie przeformułował dokument Privacy by Design The 7 Foundational Principles (PDF). Można tam przeczytać m.in., że koncept "zapewnienia prywatności przez projektowanie" oznaczać ma podejście raczej proaktywne, nie zaś reaktywne, że ma stanowić raczej prewencję, niż remedium. Chodzi o to, by usługi były tak budowane, aby w przypadku możliwości innych ich konfiguracji przez zainteresowanego - podstawowym stanem (z angielska: defaultowym) było takie ustawienie, które najpełniej gwarantuje poszanowanie prywatności konsumentom (użytkownikom). Chodzi też o to, by zapewnienie mechanizmów ochrony prywatności nie było jedynie "dodatkiem" do głównej usługi, a wręcz było "wprasowane", zintegrowane już na poziomie projektowania, z podstawową usługą. Projektowanie zapewniające prywatność ma uwzględniać wszystkie uprawnione interesy, i ma obejmować pełny łańcuch pośredników biorących udział w komunikacji (End-to-End Security). A przy tym wszystkim musi też zapewniać przejrzystość systemu. Dopiero po sformułowaniu tych wszystkich elementów Komisarz odnotował na końcu, że to dobro konsumenta (użytkownika) ma być w centrum zainteresowania projektantów usług (ang. user-centric).

Nie tylko w Kanadzie ta koncepcja jest formułowana. Można się spodziewać, że również w zbliżającej się w Polsce dyskusji o reformie prawa ochrony danych osobowych koncept "privacy by design" będzie silnie reprezentowany. Tymczasem zachęcam do zbadania we własnym zakresie, o co też może chodzić w tym wszystkim. Poza przywołanymi wyżej zasadami - można zacząć od następujących materiałów:

• Information Commisioner's Office - Privacy by design
• Privacy by Design - EDPS (PDF)
• The Role of Privacy by Design in Protecting Consumer Privacy
• EIC 2010: National ID Card – Privacy by Design

Nie można przy tym - jak uważam - analizować tylko wycinka aktywności społecznej (ochrony prywatności). Nie tylko wszak o prywatność chodzi. Weźmy polską Konstytucję i jej art. 54 ust. 1:

Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji

Rzeczywiście, zderzamy wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji z prawem do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji). Takich praw i wolności, które są istotne dla "społeczeństwa informacyjnego" we współczesnych konstytucjach jest znacznie więcej.

W tekście Techniczna czkawka poszukiwania linii demarkacyjnej między wolnością słowa, a odpowiedzialnością za słowo pisałem:

W gruncie rzeczy chodzi dziś o wyznaczenie granicy możliwości obiegu informacji (por. Ograniczanie i kontrola dostępu oraz kanałów dystrybucji), a to związane nie tylko ze spamem, nie tylko np. z prawami autorskimi (blokownie pozyskiwania informacji gromadzonych na nośnikach, jak w technologii DRM), dokładnie to samo zagadnienie związane jest z problematyka filtrowania. Spam, prawo autorskie i filtry (wprowadzane z różnych powodów: aby dzieci nie miały dostępu do "szkodliwych" treści, aby pracownicy nie rozpraszali się wykonując swoje obowiązki pracownicze, aby skutecznie walczyć z terroryzmem, itp).

Ewentualne narzucenie producentom drukarek konieczności skrytego sygnowania każdej wydrukowanej kartki (por. Służby: przygarnij kropkę), albo wprowadzanie na rynek takich kopiarek i skanerów, które nie chcą tworzyć cyfrowych obrazów banknotów - to również element ochrony czegoś "by design". Podobnie, jeśli chodzi o praktyki rynkowe, które polegają na ograniczaniu przez producentów sprzętu (w porozumieniu z producentami oprogramowania i wydawcami przeróżnych treści), możliwości odtwarzania niektórych utworów multimedialnych oraz innych utworów na komputerach i w urządzeniach wyposażonych w określone, techniczne "usprawnienia". Inny przykład, to ograniczenia dostępu w zależności od geograficznej sfery rynku (znamy to z wydań płyt DVD, ale też np. z ograniczeń do niektórych serwisów internetowych).

W tym sensie Rejestr Stron i Usług Niedozwolonych musiałby być analizowany jako jedna z idei mających wdrożyć "projektowanie globalnych usług społeczeństwa informacyjnego" w głębokich warstwach Sieci, a mającej - być może - tworzyć (w oczach projektodawców) gwarancje zapewnienia porządku publicznego. W tamtej dyskusji mowa też była o materiałach pedofilnych (przy produkcji których nie uczestniczyły żywe dzieci, a np. komputerowe ich kreacje), zatem i "moralność publiczna" pewnie mogłaby być brana pod uwagę.

A skoro o moralności publicznej mowa, a i o (technicznym) ograniczaniu wolności i praw, to wypada przywołać jeszcze jeden przepis konstytucyjny, tj. art. 31 ust. 3 polskiej Konstytucji:

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Wydaje się, że takie dziedziny badań, jak prawo autorskie, prywatność, dostępność, ochrona tajemnic, etc. nie mogą być analizowane w oderwaniu od faktu, że w każdej z tych sfer w istocie chodzi o obieg informacji, a więc koncepcja ochrony "by design" musi dotyczyć zarówno ochrony danych (informacji), jak i ochrony (gwarancji) dostępu do informacji. Za każdym razem trzeba położyć nacisk na odpowiednie formułowanie przepisów powszechnie obowiązującego prawa rangi ustawowej, które zasady projektowania obiegu informacji będą proklamować. Czy tymi informacjami będą utwory w rozumieniu prawa autorskiego, czy będą nimi informacje wrażliwe, tajemnice państwowe, czy też przeznaczone do szerokiego udostępniania informacje na temat działania państwa - to już rzecz kolejna. Wcześniej trzeba pamiętać, że "techniczne" sposoby projektowania mają istotny wpływ na realizację podstawowych wolności i praw obywatelskich (i człowieka) w nadchodzącym społeczeństwie informacyjnym.