Prezydent podpisał "wsteczną nowelę" autorskiego

Odnośnie "niedziałania prawa wstecz" Olgierd Rudak przywołuje w swoim serwisie, w kontekście podpisanej właśnie ustawy, Wyrok z dnia 2002-12-18, sygn. K 43/01, dotyczącego konstytucyjności przepisów regulujących przyrost przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia przysługujący pracownikom samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej (Ustawa 203).

Przywołajmy zatem fragment uzasadnienia do tego wyroku:

Pytanie prawne Sądu Rejonowego w Chełmie dotyczy zgodności art. 3 ustawy z 22 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o negocjacyjnym systemie kształtowania przyrostu przeciętnych wynagrodzeń u przedsiębiorców oraz o zmianie niektórych ustaw i ustawy o zakładach opieki zdrowotnej z art. 2 i art. 7 Konstytucji. Zarzut wynika z postanowienia art. 3 stwierdzającego, że ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, a art. 1 pkt 1 i pkt 3, a więc postanowienie włączające samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej do negocjacyjnego systemu kształtowania przyrostu wynagrodzeń oraz postanowienia o podwyżkach wynagrodzeń w 2001 i 2002 r. wchodzą w życie z mocą od 1 stycznia 2001 r. W ten sposób art. 3 wykluczył vacatio legis w odniesieniu do całej ustawy, a biorąc pod uwagę, że Dziennik Ustaw, w którym ustawa została ogłoszona, został opublikowany z datą 24 stycznia 2001 r., dwa postanowienia tej ustawy, o najistotniejszych skutkach, uzyskały wsteczną moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny uważa za celowe stwierdzenie, że podtrzymuje linię orzecznictwa wskazującą na niezbędność stosowania vacatio legis oraz przestrzegania zasady niedziałania prawa z mocą wsteczną jako generalnych reguł dotyczących wchodzenia prawa w życie. Istnieją jednak szczególne rodzaje regulacji prawnych, wobec których wymienione reguły nie mają bezwzględnego zastosowania. Dotyczy to przede wszystkim takich przepisów, które zapewniają obywatelowi korzystniejszą sytuację aniżeli dotychczas istniejąca.

Podniesiony w pytaniu prawnym zarzut braku vacatio legis i wstecznego działania prawa oparty został na założeniu, że podmioty uprawnione i podmioty zobowiązane przepisami tej ustawy są równorzędnymi podmiotami podlegającymi jednakowej ochronie. W świetle pkt 1 niniejszego wyroku stanowisko to nie znajduje potwierdzenia. Uprawnionymi na mocy tej ustawy są pracownicy samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, zobowiązanym zaś jest system finansów publicznych. Następstwa braku vacatio legis, a w szczególności wstecznego działania prawa stanowią dodatkowy koszt wprowadzanych podwyżek wynagrodzeń, obciążający system finansów publicznych.

A teraz pytanie dotyczące przepisów ustawy z dnia 7 września 2007 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: kto ewentualnie jest podmiotem "zobowiązanym", a kto "uprawnionym" w przypadku tej ustawy? Jak zwykle w takim przypadku mamy pewną sprzeczność interesów. Trzeba pamiętać, że Trybunał Konstytucyjny odnosząc się do niekonstytucyjności art. 70 ust. 2 ustawy stwierdził, że "prawo do dodatkowego wynagrodzenia nie korzysta z gwarancji konstytucyjnej" (por. Przepisy prawa autorskiego niezgodne z Konstytucją i konsultacje społeczne)...

Warto też przywołać fragment uzasadnienia innego rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego, Wyroku z dnia 5 listopada 2002 r. Sygn. akt P 7/01, w którym Trybunał odnosił się do pytania prawnego Sądu Okręgowego w Olsztynie – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych o zbadanie zgodności: "czy przepis art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin oraz ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym Funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. Nr 122, poz. 1313) z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej".

Trybunał uznał wówczas, że przepis ten jest niezgodny z Konstytucją. W uzasadnieniu można znaleźć m.in. następujące tezy:

Jak to wielokrotnie przypominał Trybunał Konstytucyjny, konsekwentnie respektowana w całym rozwoju europejskiej – w tym również polskiej – myśli prawniczej zasada lex retro non agit, jest wywodzona obecnie z art. 2 obowiązującej Konstytucji. Już w pierwszym orzeczeniu (z 28 maja 1986 r., sygn. U 1/86, OTK w latach 1986-1995, T. I, poz. 2) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zasada niedziałania prawa wstecz jest dyrektywą postępowania organów prawodawczych, polegającą na zakazie stanowienia norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowoustanowione normy prawne do zdarzeń (...), które miały miejsce przed wejściem w życie nowo ustanowionych norm prawnych. Nadanie normom mocy wstecznej następuje bowiem, gdy ustawodawca nakazuje kwalifikować według norm nowych zdarzenia zaistniałe przed wejściem tych norm w życie. Trybunał Konstytucyjny podkreślił też, że retroaktywność ustawy zachodzi również wówczas, gdy konstruowana jest fikcja prawna obowiązywania ustawy przed dniem jej wejścia w życie (orzeczenie z 5 listopada 1986 r., sygn. U 5/86, OTK 1986-1995, T. I, poz. 1).

Zasada niedziałania prawa wstecz stanowi istotny składnik zasady zaufania obywateli do państwa, a „ustawa działa z mocą wsteczną, kiedy początek jej stosowania pod względem czasowym ustalony został na moment wcześniejszy, aniżeli ustawa stała się obowiązująca (została nie tylko uchwalona lecz także prawidłowo ogłoszona w organie publikacyjnym)”; treścią tej zasady jest „zakaz nadawania mocy wstecznej, zwłaszcza przepisom normującym prawa i obowiązki obywateli, jeżeli prowadzi to do pogorszenia ich sytuacji w stosunku do stanu poprzedniego” (orzeczenia z 29 stycznia 1992 r., sygn. K. 15/91, OTK w latach 1985-1995, T. III, poz. 8). Zasada niedziałania prawa wstecz, jak przypomniał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 31 marca 1998 r., sygn. K. 24/97, polega na tym, aby nie stanowić prawa, które nakazywałoby stosowanie nowo ustanowionych norm do sytuacji zaistniałych przez wejściem ich w życie.

W omawianej sprawie, zakwestionowane przepisy dotyczą rozliczenia w 2001 r. dochodów uzyskiwanych przez emerytów i rencistów „mundurowych” w roku 2000, przy czym, w istocie, budząca zastrzeżenia norma prawna zawarta jest w normującym tę sytuację z mocą wsteczną art. 3 ust. 1 i 2 ustawy.

Odstępstwo od zasady niedziałania prawa z mocą wsteczną dopuszczalne jest wtedy, gdy jest to konieczne dla realizacji wartości konstytucyjnej, ocenionej jako ważniejsza od wartości chronionej zakazem retroakcji (wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r., sygn. P. 4/99 OTK ZU nr 1/2001, poz. 5), a także jeżeli przemawia za tym konieczność realizacji innej zasady konstytucyjnej, a realizacja tej zasady nie jest możliwa bez wstecznego działania prawa (wyroki z: 7 lutego 2001 r., OTK ZU nr 2/2001, poz. 29; 10 października 2001 r., sygn. K. 28/01, opublikowany w OTK ZU nr 7/2001, poz. 212). W rozpatrywanej sprawie sytuacja taka nie miała miejsca.

Jaka zatem wartość konstytucyjna jest realizowana przez przepisy podpisanej właśnie ustawy, która to wartość uzasadniałaby odstępstwo od zasady niedziałania prawa z mocą wsteczną? Zwłaszcza, że - jak już cytowałem już wyżej Trybunał Konstytucyjny - "prawo do dodatkowego wynagrodzenia nie korzysta z gwarancji konstytucyjnej". Mówimy cały czas o dodatkowym wynagrodzeniu. Dodatkowym. Warto się zastanowić czy są jakieś wartości konstytucyjne, które ocenić można jako mniej ważne, a które zostały naruszone przez przyjęcie takich przepisów, jak w komentowanej notatce? Na przykład: dostęp do dóbr kultury, pewność prawa, zaufanie obywateli do państwa.

Można przywołać kolejny fragment z uzasadnienia Wyroku Trybunału Konstytucyjnego, tym razem z Wyroku z dnia 8 marca 2005 r. Sygn. akt K 27/03, który został wydany po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności art. 1 pkt 1 w związku z art. 2 ustawy z dnia 8 lipca 1999 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie, w jakim uniemożliwia z mocą wsteczną przyjęcie rzeczywistego przychodu osiągniętego przez emerytów i rencistów z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności w kwocie niższej od przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Trybunał uznał wówczas, że przepis w powyższym zakresie jest niezgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu czytamy:

Zasada niedziałania prawa wstecz była wielokrotnie przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. Przekrojowej analizy wcześniejszego orzecznictwa odnoszącego się do zasady lex retro non agit Trybunał dokonał w wyroku z 3 października 2001 r. (sygn. K 27/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 209). W orzeczeniu tym Trybunał przypomniał, że zasada ta, będąca istotnym elementem systemów prawnych współczesnych państw demokratycznych, ma swoje korzenie w starożytności. W prawie rzymskim funkcjonowała już na gruncie Kodeksu Justyniana. W polskim porządku prawnym zasada lex retro non agit była przywołana już w XIV w. Była uznaną zasadą systemu prawnego II Rzeczypospolitej.

W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego utrzymuje się konsekwentnie jednolita linia rozumienia znaczenia zakazu retroaktywnego działania ustanowionej normy. W wyroku z 30 listopada 1988 r. (sygn. K 1/88, OTK w 1988 r., poz. 6, s. 81) Trybunał stwierdził, że: „Zasadę niedziałania prawa wstecz TK rozumie szerzej, nie tylko jako zakaz stanowienia norm prawnych, które nakazywałyby stosować nowo ustanowione normy prawne do zdarzeń, które miały miejsce przed ich wejściem w życie i z którymi prawo nie wiązało dotąd skutków prawnych (zasada lex retro non agit we właściwym tego słowa znaczeniu), lecz także jako zakaz stanowienia intertemporalnych reguł, które mają określić treść stosunków prawnych powstałych pod rządami dawnych norm, a trwających w okresie wejścia w życie norm nowo ustanowionych, jeżeli reguły te wywołują ujemne prawne (a w konsekwencji społeczne) następstwa dla bezpieczeństwa prawnego i poszanowania praw nabytych. (…) zasada zaufania do państwa wymaga, by mocy wstecznej nie nadawać przepisom, które regulują prawa i obowiązki obywateli i pogarszają ich sytuację prawną”.

Pod rządami Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. Trybunał wielokrotnie przypominał, że „zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego zasada niedziałania prawa wstecz stanowi podstawę porządku prawnego. Kształtuje zasadę zaufania obywateli do państwa oraz stanowionego przez nie prawa. U podstaw tejże zasady leży wyrażona w art. 2 Konstytucji zasada demokratycznego państwa prawnego” (wyrok TK z 17 grudnia 1997 r., sygn. K 22/96, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 71). Trybunał Konstytucyjny podkreślał też, że „zasada lex retro non agit oraz zasada ochrony praw słusznie nabytych mają charakter zasad przedmiotowych, wyznaczających granice ingerencji władzy publicznej w sferę praw podmiotowych. Naruszenie tych zasad może uzasadniać zarzut niedopuszczalnego wkroczenia przez tę władzę w sferę konstytucyjnie chronionych praw lub wolności jednostki, co w konsekwencji prowadzi do stwierdzenia sprzecznego z porządkiem konstytucyjnym naruszenia tych praw lub wolności” (postanowienie TK z 17 lutego 1999 r., sygn. Ts 154/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 34). Trybunał stwierdzał też, że odstępstwo od zakazu retroaktywności jest dopuszczalne w szczególności wtedy, gdy „jest to konieczne dla realizacji wartości konstytucyjnej, ocenionej jako ważniejsza od wartości chronionej zakazem retroakcji” (wyrok TK z 31 stycznia 2001 r., sygn. P 4/99, OTK ZU nr 1/2001, poz. 5). Działanie prawa wstecz nie oznacza naruszenia art. 2 Konstytucji, o ile tak wprowadzone przepisy polepszają sytuację prawną niektórych adresatów danej normy prawnej i zarazem nie pogarszają sytuacji prawnej pozostałych jej adresatów (por. przywołany przez Marszałka Sejmu wyrok TK z 25 września 2000 r., sygn. K 26/99, OTK ZU nr 6/2000, poz. 186).

Trybunał przeanalizował kwestionowany przepis zadając dwa pytania:
1) czy wprowadzona regulacja spowodowała pogorszenie sytuacji prawnej adresatów ustawy o emeryturach i rentach oraz, w przypadku twierdzącej odpowiedzi na to pytanie;

2) czy istnieją w rozważanej sprawie wartości konstytucyjne wymagające ochrony, których realizacja nie była możliwa bez retroaktywnego wprowadzenia zaskarżonych przepisów?

Trybunał ustalił, że przepisy pogorszyły sytuację prawną wskazanej grupy. Stwierdził jednocześnie, że nawet wówczas "retroaktywne wprowadzenie zaskarżonych przepisów mogłoby zostać uznane za zgodne z art. 2 Konstytucji wówczas, gdyby możliwe było wskazanie innej konstytucyjnej wartości, której ochrona w rozważanej sprawie uzasadniałaby naruszenie takich wartości jak bezpieczeństwo prawne i pewność obrotu prawnego". Czy konieczność wnoszenia "dodatkowego" wynagrodzenia pogarsza czyjąś sytuację prawną? I znów pytanie o wartości konstytucyjne, których nie można by chronić, jeśli prawo nie działałoby z mocą wsteczną.

A przy okazji: jeśli ktoś będzie znał osobę, która jako twórca lub artysta wykonawca otrzyma jakiekolwiek wynagrodzenie z tytułu korzystania przez takie serwisy jak Patrz.pl, Interia.pl, etc., o których mowa w pisamach SFP-ZAPA, z utworów audiowizualnych takich jak np. te, nakręcone telefonem komórkowym, albo aparatem fotograficznym, albo w inny, "domowy" sposób, to proszę o informację.

Niezbywalne wynagrodzenia i wszelkie inne prawne ograniczenia swobody umów (jak przymus pośrednictwa OZZ) wpływają na możliwość rozwoju różnych innowacyjnych sposobów obrotu twórczością - w tym wykorzystania wolnych licencji. W ramach Creative Commons Polska zastanawiamy się właśnie nad możliwością korzystania z licencji CC w obliczu istnienia takich przepisów jak art. 70.

To, że wyraźne objęcie art. 70 "Internetu" doprowadzi do koncentracji na rynku rozmaitych "stron z filmikami" jest chyba oczywiste (hobbyści prowadzący takie strony raczej nie będą chcieli dołożyć do nich kolejnych pieniędzy). Jest to zatem kolejny krok w stronę zmiany Internetu w medium podobne do radia i telewizji - jednostronnego kanału, w którym o treści przekazu decyduje nadawca. To już samo w sobie nie jest dobre, bo prowadzi do ograniczenia konkurencji na rynku w drodze państwowej interwencji. Będzie to miało wpływ na zasób odbieranej kultury, bo nadawcy inwestują chętniej w określony typ twórców, pomijając tych, którzy mieli szansę się przebić korzystając z różnych niezależnych platform. Ciekaw jestem, czy znalazło się to w punkcie "ocena społecznych skutków regulacji" w uzasadnieniu do ustawy?

Ale rozszerzanie zakresu art. 70 i innych tego typu przepisów może mieć jeszcze dalej idący wpływ na sposób, w jaki rozwija się kultura. Otóż te przepisy zawierają ustawowy nakaz korzystania z pośredników, i to pośredników określonego rodzaju.

Tymczasem powstaje coraz więcej sposobów, dzięki którym w Internecie twórca może mieć bezpośredni kontakt z użytkownikiem. Co więcej, kultura może w coraz większym stopniu być tworzona z udziałem widowni, bez sztywnego podziału twórca-użytkownik i producent-konsument.

Powstaje również nowa kategoria pośredników, dostarczycieli platform umożliwiających taki bezpośredni kontakt i swobodną współpracę nad rozwojem kultury.

Tymczasem, na mocy art. 70 twórca nie może swobodnie wybrać pośrednika innego niż OZZ, które nazwałbym pośrednikami starego typu. OZZ nie dostarczają przecież użytkownikom platformy do swobodnego dzielenia się twórczością, ani do tworzenia czegoś nowego. W wyniku przepisów takich jak art. 70 pośrednicy nowego rodzaju będą musieli za to opłacać dodatkowy "podatek" z tytułu swojej działalności, i to na rzecz pośredników starego typu, niejako finansując ich działalność.

Szkoda, że takie działania mogą ograniczyć rozwój innowacyjnych sposobów obrotu twórczością. Zastanawiam się na przykład, czy gdyby art. 70 obejmował twórców programów komputerowych, to czy wolne oprogramowanie w ogóle by powstało? Czy jeżeli w przyszłości art. 70 obejmie wszystkie utwory, a nie tylko utwory audiowizualne, to czy będą istnieć serwisy takie jak jamendo?

Czy już teraz, wprowadzając nowelizację dotyczącą utworów audiowizualnych państwo nie utrudni powstania polskich serwisów takich jak np Revver, czy Strayform? Warto rzucić okiem na dość długą listę takich pośredników nowego typu pod http://wiki.creativecommons.org/Video.