Dzień Domeny Publicznej A.D. 2012 - niektóre problemy prawnej ochrony domeny publicznej

Już za kilka godzin (z wybiciem godziny dwudziestej czwartej i rozpoczęciem się nowego roku) kolejne dzieła znajdą się w domenie publicznej. Tym razem będą to utwory tych wszystkich twórców, którzy zmarli w roku 1941. Wspominając wszystkich, którzy w tym roku zmarli (wszyscy oni byli twórcami), warto odnotować takich, jak James Joyce, Tadeusz Boy-Żeleński, Ignacy Paderewski. Prawa własności intelektualnej wprowadzają czasowy monopol - prawa wyłączne. Przez 70 (obecnie) lat od śmierci twórców prawa wyłączne przysługują spadkobiercom. Potem zaś już ich nie ma. Obok narzędzi pozwalających na "ściganie piractwa", a w istocie naruszeń prawa autorskiego do dzieł, które nadal korzystają z monopolu, warto zastanowić się, w jaki sposób system prawny mógłby przeciwdziałać naruszeniom prawa autorskiego, które polegają na uniemożliwieniu wszystkim zainteresowanym korzystanie z dzieł, które już do domeny publicznej należą. Prawo autorskie to nie jest jedynie coś, co ma chronić twórców. Prawo autorskie powinno również chronić słuszne interesy wszystkich innych uczestników życia społecznego.

Koalicja Otwartej Edukacji organizuje Dzień Domeny Publicznej, aby uczcić uwolnienie kolejnych twórców. W tym roku świętujemy 5 stycznia 2012 w klubie Znajomi Znajomych w Warszawie. Więcej na ten temat na stronach Koalicji. Kilka słów na temat tego dnia można również przeczytać w depeszy PAP: Joyce uwolniony, czyli Dzień Domeny Publicznej.

Na marginesie - to, że dzieła zmarłych w 1941 roku przechodzą (wracają) w Polsce do domeny publicznej, nie oznacza, że w tej domenie publicznej znajdą się wszelkie tłumaczenia, adaptacje i przeróbki, które powstały po stworzeniu tych dzieł. Takie opracowania (np. tłumaczenia), jeśli mają w sobie element twórczy, korzystają z ochrony prawa autorskiego niezależnie od ochrony samego dzieła. Oznacza to, że o ile Ulisses Jamesa Joyce-a do domeny publicznej przechodzi w oryginale, to na przejście do domeny publicznej polskich tłumaczeń tego dzieła należy poczekać, aż upłynie 70 lat od śmierci ich tłumaczy. Podobnie jest z prawami do artystycznych wykonań dzieł (a też do fonogramów, wideogramów, generalnie chodzi o prawa pokrewne), które są już w domenie publicznej. Tu chroniony jest artystyczny wykonawca (producent fonogramu) i czas ochrony jego wykonania liczony jest odrębnie. Może się zatem zdarzyć, że jeśli zaczniemy jutro miksować dzieła Paderewskiego, to chociaż nie naruszymy praw autorskich twórcy, to naruszymy prawa artystycznych wykonawców, którzy miksowane dzieła wykonali, albo prawa producentów fonogramów, którzy takie wykonania nagrali.

Ja się zaś zastanawiam stale, czy te dzieła do domeny publicznej przechodzą, czy też może wracają. Zastanawiam się również nad narzędziami prawnej ochrony domeny publicznej.

Weźmy na przykład takie Zarządzenie nr 83 Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2000 r. w sprawie utworzenia Zespołu do Spraw Przeciwdziałania Naruszeniom Prawa Autorskiego i Praw Pokrewnych. na podstawie tego Zarządzenia działa "Grupa internet" (por. Po dzisiejszym spotkaniu Grupy internet i deklaracjach w sprawie porozumienia o współpracy.... Zarządzenie zaś zostało wydane na podstawie art. 127¹ ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych:

Prezes Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze zarządzenia, utworzy zespół do spraw przeciwdziałania naruszeniom prawa autorskiego i praw pokrewnych oraz określi jego skład, zadania i tryb działania.

I teraz wiele zależy od podejścia do tematu. Jeśli uniemożliwianie korzystania z domeny publicznej również należy do kategorii "naruszeń prawa autorskiego", to w ramach prac Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, obok badań "piractwa", również należałoby badać wszelkie sytuacje, w których w jakikolwiek sposób zagrożone jest prawo wszystkich chcących korzystać z dzieł w domenie publicznej. Zespół zatem powinien alarmować, gdy widzi próby wydłużania okresu ochrony praw wyłącznych, bo przez to coś się zabiera uprawnionym, chcącym korzystać z dzieł już nie chronionych. Podobnie powinno być w sytuacji, w której ktoś stara się ograniczać możliwość korzystania z dozwolonego użytku chronionych prawem autorskim utworów.

Ta ostatnia kwestia może być istotna w dyskusji o nowelizacji ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną i tzw. notice and takedown. W tej dyskusji wskazywałem wielokrotnie amerykańskie przepisy 17 U.S.C. §512(f) ("Misrepresentations"). Tego typu przepisy mają za zadanie chronić przed nadużywaniem procedury notice and takedown przez tych, którzy np. starają się nie dostrzegać przepisów o dozwolonym użytku, albo starają się przeciwdziałać temu, by w Sieci dostępne były treści, które nie są objęte prawami wyłącznymi.

Próba pobierania wynagrodzenia prawnoautorskiego za korzystanie z dzieł, które należą do domeny publicznej również będzie naruszeniem prawa autorskiego. W istocie będzie próbą wyłudzenia (ponieważ dzieła takie nie są już chronione, a więc wynagrodzenie, którego domagaliby się spadkobiercy, dotychczasowi dysponenci praw lub organizacje zbiorowego zarządzania, nie jest już wymagane). Nie oznacza to, że np. jakiś wydawca nie mógłby sprzedawać płyt, albo oferować odpłatnego dostępu do takich dzieł. Opłata w tym przypadku jednak nie byłaby związana z korzystaniem z utworów, a z dostępem lub sprzedażą nośnika. Pojawia się pytanie, w jaki sposób oznaczać dzieła należące do domeny publicznej, by "hurtowe" opłaty prawnoautorskie takich dzieł nie dotyczyły. W szczególności można sobie wyobrazić, że rozgłośnia, która emitowałaby jedynie dzieła w domenie publicznej, które dodatkowo nie korzystałyby już z ochrony praw pokrewnych (jak praw artystycznych wykonawców czy praw producentów fonogramów), nie byłaby obciążona koniecznością dokonywania jakichkolwiek opłat na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania prawami.

Jeśli do domeny publicznej należą również projekty aktów normatywnych, sama treść przepisów, ale też dokumenty i materiały urzędowe (które na gruncie art. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie są w ogóle przedmiotem prawa autorskiego), to system prawny powinien chronić przed uniemożliwieniem dostępu i wykorzystywania takich materiałów. Jeśli ochrona tajemnic prawnie chronionych jest elementem własności intelektualnej, to postulat udostępniania informacji publicznych musi być elementem analogicznym do publicznej domeny. Tymczasem obserwujemy pewne problemy z dostępnością informacji publicznych i z ponownym jej wykorzystaniem. A system prawny powinien raczej zapewniać, by nie było przeszkód w korzystaniu z czegoś, co do domeny publicznej należy.

Wracając do samego prawa autorskiego - chodzi o równowagę. Prawo autorskie powinno zatem chronić nie tylko twórców (organizacje ich reprezentujące), wydawców, producentów, itp, ale powinno również chronić odbiorców. Powinno chronić samą domenę publiczną (przed zawłaszczaniem) i chronić możliwość niezakłóconego korzystania z niej, co uznałbym za element wolności słowa.