Rozmiękczanie plastiku czyli komu bije ELS

Trudno polemizować z tekstem, w którym autor wybiórczo przywołuje fakty i przez to zamierzenie mija się z prawdą ("Twardy plastik do zgryzienia", Rzeczpospolita, 31 sierpnia 2006 roku, por. O legitymacjach studenckich i poznańskim przetargu z jednej strony). Cel takiego działania nie pozostawia wątpliwości, bo chodzi tu o zwrócenie uwagi opinii publicznej na domniemane przestępcze działanie Politechniki Poznańskiej w sprawie ważnej dla wszystkich uczelni wyższych i studentów w Polsce.

Nowe elektroniczne legitymacje studenckie
Rozmiękczanie plastiku, czyli komu bije ELS

Niewielka obniżka kosztów zakupu blankietów Elektronicznej Legitymacji Studenckiej (ELS) uzyskana dzięki wspólnemu zamówieniu przez 69. uczelni w istocie jest niemalże pięciokrotnym obniżeniem ich jednostkowej ceny zakupu. Zasadnicze znaczenie ma przy tym technologiczne zaawansowanie blankietów, które w przyszłości poza funkcją legitymacji studenckiej umożliwi realizację także wielu innych funkcji w tym wymagających silnych mechanizmów kryptograficznych. Takich możliwości nie miały do tej pory żadne z kart elektronicznych zastosowanych jako blankiety ELS.

Przystępując do wdrażania ELS zdefiniowanej jako aplikacja zaawansowanej karty procesorowej zaczynaliśmy od ofert sięgających pułapu od 50 do 60 zł za jeden blankiet. Przypomnijmy też dla porządku, że Rozporządzenie MENiS (Dz.U. z 2005r. Nr 149, poz. 1233 z 18 lipca 2005) wprowadzające ELS określiło maksymalną cenę jednej nowej legitymacji elektronicznej na 17 zł. Pierwsze oferty producentów i dostawców kart elektronicznych, jakie pojawiły jeszcze w październiku 2005 roku były zatem nie do przyjęcia. W takiej sytuacji oczywistym było podjęcie wspólnej inicjatywy przez jak największą liczbę uczelni w celu znacznego obniżenia ceny blankietu ELS do poziomu, który umożliwiałby w ogóle jej wprowadzenie w ustalonych warunkach ekonomicznych. Rozporządzenie, o którym mowa nie przewiduje bowiem żadnych środków finansowych na realizację tego zadania.

Politechnika Poznańska nie kupuje miliona kart-blankietów ELS, a prowadzi postępowanie o udzielenie zamówienia publicznego w tej sprawie działając z upoważnienia 69. polskich uczelni wyższych. Procedura jest realizowana ściśle według Ustawy Prawo Zamówień Publicznych. Stąd też wynikają wszelkie konsekwencje dla tego postępowania. Ze względu na przedłużającą się procedurę przetargową konieczne było kilkukrotne odsuwanie w czasie terminu wydawania ELS.

Pierwsze postępowanie w trybie przetargu nieograniczonego zostało rzeczywiście unieważnione. Istotne jest w tym przypadku jednak to, że potencjalni wykonawcy zamówienia publicznego doprowadzili do tego jeszcze przed otwarciem ofert atakując specyfikację istotnych warunków zamówienia (SIWZ) nie dlatego, że była niejasna – wręcz przeciwnie. Politechnika Poznańska uznała nawet wniosek jednego z uczestników postępowania i wprowadziła korzystną dla wykonawców zmianę w przypadku jednego z opcjonalnych parametrów technicznych w specyfikacji blankietów ELS przez obniżenie minimalnej wersji maszyny wirtualnej Java z 2.2. na 2.1.

SIWZ zaatakowano właśnie za precyzyjność zapisów i zbyt dobry dla przyszłości ELS opis przedmiotu zamówienia publicznego. Nie ma wątpliwości, że celem tej obstrukcji było zmuszenie Zamawiającego do takiej zmiany specyfikacji technicznej, aby blankietem ELS mogła być tania karta procesorowa o niskim poziomie zaawansowania technologicznego (kryteria oceny ofert zakładały 65% punktów za cenę oferowanego produktu i 35% za jego walory techniczne). Taką kartę bez żadnego wysiłku można bowiem sprzedać za 12-17 zł ze znacznym zyskiem. Powoływanie się zatem na niektóre „firmy, które startowały w poznańskim przetargu” jest zwykłym brakiem odwagi przed napisaniem wprost, że ta podobno „niejasna” za dokładna specyfikacja faktycznie była po prostu "niewygodną dla niektórych potencjalnych wykonawców, na której nie dałoby się łatwo i dobrze zarobić, bo przecież ‘to się należało’ za dotychczasowe starania kiedy powstawały zapisy Rozporządzenia". Co zaś się tyczy przyznania racji protestującym w sprawie tej rzekomo „niejasnej” specyfikacji, to UZP nie nakazał unieważnienia postępowania z tego powodu, a doszukał się jedynie "uchybień proceduralnych". Takie orzeczenia dwóch (!) zespołów arbitrów (należy na marginesie zaznaczyć, że wyroki w tej samej sprawie różniły się) wielce zdumiały nawet najbardziej doświadczonych znawców Prawa Zamówień Publicznych.

Zdaniem pierwszego z zespołów arbitrów jedno z uchybień dotyczyło wprowadzenia przez zamawiającego modyfikacji w SIWZ dokonanej zgodnie z literą orzeczenia arbitrów w innym postępowaniu, jakie uczelnia prowadziła niespełna półtora miesiąca wcześniej. Drugi z zespołów arbitrów uznał jednak tę modyfikację SIWZ za dopuszczalną. Obydwa zespoły uznały natomiast za uchybienie sposób modyfikacji SIWZ przez wprowadzenie zapisu uwzględniającego wniosek dotyczący maszyny wirtualnej Java (po tej modyfikacji maksymalną liczbę punktów za ten opcjonalny parametr oferowanej karty elektronicznej można było uzyskać już za powszechnie implementowaną przez producentów maszynę wirtualną Java w wersji 2.1, a nie jak pierwotnie określono za implementowaną jako nowinkę technologiczną jej wersję v2.2.

Po unieważnieniu pierwszego postępowania niemalże natychmiast Politechnika Poznańska rozpoczęła starania o ponowne wszczęcie procedury przetargowej. Tym razem jednak ze względu na powstałe już wtedy zagrożenie dla terminu wydania ELS z początkiem roku akademickiego 2006/2007, postępowanie prowadzono w krótszym czasowo trybie negocjacji bez ogłoszenia z wyboru oferty o najniższej cenie, ale spełniającej określone wymagania techniczne i formalne. Zaproszenia do udziału w tym postępowaniu skierowano do największych dostawców i producentów kart elektronicznych spośród wszystkich zainteresowanych (tych, którzy pobrali SIWZ) uczestników unieważnionego przetargu nieograniczonego. Kontrola uprzednia tego postępowania ustanowiona przez UZP została zarządzona nie powtórnie, a w odpowiedzi na przewidziany Ustawą obowiązek poinformowania tego urzędu przez Zamawiającego o wszczęciu postępowania w trybie negocjacji bez ogłoszenia. Ostatecznie jednak kontrola zakończyła się dla Zamawiającego pomyślnie.

Działając z upoważnienia 69. uczelni, Politechnika Poznańska za wszelką cenę chce, żeby do rąk studentów trafiła możliwie najlepsza i najbardziej zaawansowana technologicznie karta elektroniczna, która w przyszłości umożliwi wykorzystanie jej również w innych licznych zastosowaniach jako wartości dodanej ELS miedzy innymi jako karty bibliotecznej, parkingowej, lojalnościowej, nośnika biletu komunikacji publicznej – słowem karty aglomeracyjnej lub jak kto woli miejskiej, nośnika komercyjnego i kwalifikowanego podpisu elektronicznego, portmonetki elektronicznej, a nawet jako karty płatniczej (takie deklaracje składają już niektóre z banków nie stawiając żadnych warunków wstępnych).

Taka zaawansowana legitymacja ma oczywiście być technologicznie otwarta tak pod względem spełnianych standardów jak i współpracy z oprogramowaniem firmowym producenta kart elektronicznych. Pożądana jest także współpraca z oprogramowaniem Open Source. Kardynalnym wymaganiem, jakie przy tym stawiamy jest kryterium ekonomiczne w postaci jednostkowej ceny blankietu, która umożliwi utrzymanie kosztów wytworzenia legitymacji studenckiej (koszt blankietu, koszty personalizacji elektronicznej i graficznej) w granicy określonej przez Rozporządzenie.

Należy więc tym bardziej podnieść, że spośród trzech ofert złożonych w postępowaniu przetargowym w trybie negocjacji bez ogłoszenia tylko dwie spełniły wymagania techniczne specyfikacji, a tylko jedna z nich - oferta firmy Gemplus Pologne - spełniła zarówno wymagania techniczne jak i formalne. Druga z tych ofert złożona przez UNIZETO została natomiast odrzucona, ponieważ jak ustalił Zamawiający oferowana karta procesorowa nie posiada wymaganego w specyfikacji certyfikatu bezpieczeństwa, a tym samym nie spełnia wymagań określonych w SIWZ. Potwierdził to przedstawiciel UNIZETO i takie było również orzeczenie zespołu arbitrów. Istota tego wymagania polega na tym, że certyfikat bezpieczeństwa karty procesorowej jest niezbędny dla uznania blankietu ELS za element komponentu technicznego dla Infrastruktury Klucza Publicznego (Public Key Infrastructure – PKI). Nic dodać nic ująć, ale mimo tej oczywistości UNIZETO skierowało do Zamawiającego protest, a później odwołało się od jego decyzji odrzucającej to roszczenie i tym samym skierowało sprawę na tory postępowania arbitrażowego z niekorzystnym dla siebie skutkiem. Konieczność dopełnienia odpowiedniej procedury formalnej po raz kolejny znacznie oddaliła jednak w czasie możliwy termin dostarczenia blankietu ELS i wydania elektronicznych legitymacji studentom. W takiej sytuacji zasadnym jest także postawienie pytania o wiarygodność złożonego przez UNIZETO oświadczenia o spełnianiu bez zastrzeżeń wymagań SIWZ, w tym o posiadaniu odpowiedniego certyfikatu dla oferowanego produktu.

Insynuowanie Politechnice Poznańskiej nakazywania innym uczelniom zakupu blankietu ELS od firmy Gemplus Pologne jest pomówieniem. Takie stwierdzenie nie ma żadnych podstaw, bo chociażby sam przedstawiciel UNIZETO przyznaje, że na stronie internetowej opublikowano li tylko wskazówkę "dla uczelni, które jednak chcą mieć legitymacje przed październikiem".

Insynuacją jest również i to, że Politechnika Poznańska jakoby za wszelką cenę chciała doprowadzić do rozstrzygnięcia przetargu na rzecz firmy Gemplus Pologne jak to rzekomo sugerują "szefowie firm, które startowały w poznańskim przetargu". Powoływanie się na tak nieuprawnione opinie nie świadczy dobrze o rzetelności artykułu opublikowanego w Rzeczypospolitej. W takiej sytuacji prawie nieistotną zdaje się również nieprawdziwa informacja określająca UNIZETO jako producenta kart. Otóż UNIZETO takim producentem nie jest, a tym samym upada argument mgliście przemycany między wierszami artykułu o nieuczciwym zwycięstwie wielkiej zagranicznej korporacji. Jak mantrę trzeba więc powtórzyć jeszcze raz: produkt oferowany przez UNIZETO nie spełnia warunków określonych w SIWZ.

W całej tej sprawie najbardziej niepokojące jest utrzymujące się wciąż zagrożenie dla coraz to bardziej odsuwanego w czasie terminu wydania studentom nowych elektronicznych legitymacji. Złożenie następnego protestu (nie ma znaczenia czy zasadnego, czy też nie) spowoduje dalsze odsunięcie terminu dostarczenia blankietów ELS i historia tego zamówienia publicznego znowu zatoczy swoje koło obłędu. Pozostaje więc tylko zadać pytanie: kto na tym korzysta, a kto traci?

Trudno oprzeć się wrażeniu, że zarabiają na tym - i to nieźle - firmy sprzedające jako blankiety ELS słabo zaawansowane technologicznie karty elektroniczne w cenie zbliżonej do wynegocjowanej przez Politechnikę Poznańską dla kart znacznie bardziej zaawansowanych technologicznie. Tajemnicą poliszynela jest jednak to, że takie „słabe” blankiety ELS nie są w stanie zapewnić tak założonej funkcjonalności jak blankiety wynegocjowane w przetargu. Oburzające są przy tym praktyki rozpowszechniania przez jednego z uczestników przetargu, który nawiasem mówiąc swojej oferty nie złożył - firmę UNICARD, nieprawdziwych informacji o przyczynach wydłużania i aktualnym stanie tego postępowania.

Na przedłużającej się procedurze przetargowej tracą przede wszystkim studenci i – nie bójmy się to powiedzieć – cały kraj. Zaawansowana technologicznie karta elektroniczna - blankiet ELS w bardzo dobrej cenie jest przedmiotem zainteresowania kilku resortów jako platforma do integracji licznych aplikacji utożsamianych do tej pory z własnymi kartami o generalnie niskim lub średnim poziomie zaawansowania technologicznego (vide karta pamięciowa w pilotażowych projektach Narodowego Funduszu Zdrowia). Co najmniej jedna z aglomeracji miejskich w Polsce chce wykorzystać „silną” ELS jako platformę techniczną do wdrożenia tzw. karty aglomeracyjnej, czyli nośnika typowo „miejskich” aplikacji.

Na opóźnianiu wprowadzenia ELS tracimy wszyscy, bo zaawansowana technologicznie, bezpieczna karta elektroniczna w rękach prawie miliona studentów jest zupełnie nową jakością żeby nie powiedzieć przełomem w mocno kulejącym procesie wdrażania infrastruktury PKI. Potencjał rynkowy takiej liczby konsumentów głodnych nowych – w tym technologii podpisu cyfrowego, jest czynnikiem, który może przełamać zaklęty krąg niemocy braku infrastruktury technicznej dla PKI powodowanego brakiem popytu wynikającego z wysokich kosztów dla użytkownika PKI, których poziom jest utrzymywany przez brak podaży dla PKI, ponieważ nie ma odpowiednio rozwiniętej infrastruktury dla stosowania podpisu cyfrowego.

Gotowość techniczna blankietu ELS do pełnienia funkcji składnika komponentu technicznego PKI przy niskiej cenie jednostkowej rozbija ten samoblokujący się układ i de facto w okresie dwóch najbliższych lat wykreuje popyt na PKI na poziomie o dwa rzędy wyższym niż ten, jaki z wielkim trudem wykształcił się przez ostatnie cztery lata . Samo oddanie do rąk studentów ELS gotowej na przyjęcie PKI jednak nie wystarczy. Tak jak w przypadku innych składników wartości dodanej ELS osiągniecie sukcesu wymaga jednak odzewu ze strony rynku – w tym przypadku Centrów Autoryzacji (CA). Chodzi tu przede wszystkim o znaczne obniżenie cen odpowiadające skali wzrostu popytu do poziomu psychologicznych 10. (dziesięciu - to nie pomyłka!) złotych za certyfikat. Synergia tych dwóch czynników to najlepsza i praktycznie samosprawdzająca się prognoza fantastycznych perspektyw dla PKI w Polsce. Taka analiza musi być znana również UNIZETO jako jednemu z wiodących CA na naszym rynku.

Wielką stratą powodowaną irytująco przedłużającą się procedurą przetargową jest także erozja rozbudzonego dużego zainteresowania i woli podejmowania różnych inicjatyw w zakresie realizacji projektów zakładających wykorzystanie kart elektronicznych. Ustawowa kotwica nakazująca wdrożenie ELS jako elektronicznego dokumentu państwowego jest, bowiem niepowtarzalną szansą skoordynowania wielu różnych działań krajowych związanych z kartami i dokumentami elektronicznymi w Polsce. Jest niepowtarzalną szansą na drodze ku elektronicznemu dowodowi osobistemu i dalej ku identyfikatorowi obywatela Unii Europejskiej (European Citizen Card – ECC). W takim kontekście słaba technologicznie ELS byłaby zwyczajnym marnotrawstwem tak środków publicznych jak i szansy osiągnięcia znacznego postępu w informatyzacji Państwa.

TOMASZ KOKOWSKI
MAREK GOSŁAWSKI
Międzyuczelniane Centrum Personalizacji
Elektronicznej Legitymacji Studenckiej
Politechnika Poznańska