Korespondencyjna dyskusja o systemie prawa autorskiego

Pan Piotr Marciszuk, prezes Polskiej Izby Książki, wystosował list do Pana Bogdana Zdrojewskiego, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w którym podnosi kilka spraw, w tym porusza problematykę egzemplarza obowiązkowego, Public Lending Right, dozwolonego użytku oraz tzw. "Funduszu Martwej Ręki". Znamy już odpowiedź ministra, która jest interesującą lekturą dla tych wszystkich, którzy chcieliby poznać plany ministerstwa w sferze przyszłych nowelizacji regulacji prawno-autorskich w Polsce.

List p. Marciszuka jest dostępne na stronach PIK: Korespondencja z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jest tam m.in. list datowany na 2 listopada 2009 roku. Jest też wcześniejszy list z ministerstwa. Ostatnio na stronach PIK opublikowano Odpowiedź Bogdana Zdrojewskiego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na list z dnia 4 września br, który podpisał Piotr Żuchowski, Sekretarz Stanu w MKiDN. Skany można zobaczyć w serwisie Polskiej Izby Książki (w BIP Ministerstwa nie widzę takiej korespondencji), ja zaś poniżej umieszczam wersję tekstową (przy czym pozwoliłem sobie wytłuścić niektóre fragmenty):

w odpowiedzi na pismo z dnia 4 września br., zawierające postulaty środowiska autorów i wydawców książek, pragnę podziękować za ten głos w dyskusji na temat reformy prawa autorskiego w Polsce. Państwa propozycje i zastrzeżenia zostaną poddane szczegółowej analizie podczas prac nad kolejną nowelizacją ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. Nr 9O, poz. 631 ze zm.), których rozpoczęcie jest planowane na 2010 r.

W odniesieniu do poszczególnych podniesionych przez Państwa kwestii, uprzejmie proszę o przyjęcie następujących wyjaśnień.

1) Użytek osobisty i reprografia

Zakres dozwolonego użytku osobistego jest coraz częściej krytykowany przez środowiska twórców i podmioty praw pokrewnych jako zbyt szeroki. Zmiana prawa autorskiego w tym zakresie wymaga jednak głębszej refleksji i szerokich konsultacji społecznych, zagadnienie dotyczy bowiem także milionów prywatnych użytkowników, a ponadto pozostaje w związku z ogólniejszym zagadnieniem dostępu społeczeństwa do dóbr kultury. Do czasu zakończenia prac sejmowych nad nowelizacją przepisów prawa autorskiego o zbiorowym zarządzie (rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o prawie autorskim oraz niektórych innych ustawi, druk sejmowy nr 1628) nie przewiduję prac nad nowelizacją przepisów o dozwolonym użytku. To samo dotyczy wprowadzenia opłat (dokładnie: wynagrodzeń) licencyjnych od instytucji edukacyjnych.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dostrzega natomiast potrzebę nowelizacji załącznika nr 3 do rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie określenia kategorii urządzeń i nośników służących do utrwalania utworów oraz opłat od tych urządzeń i nośników z tytułu ich sprzedaży przez producentów i importerów (Dz. U. Nr 105, poz. 991 ze zm.). Prace w tym zakresie zostały podjęte.

2) Fundusz Promocji Twórczości
Zgłaszany przez Polską Izbę Książki postulat zniesienia Funduszu Promocji Twórczości (chociaż prawdopodobnie chodzi wyłącznie o zniesienie obowiązku uiszczania przez wydawców wpłat zgodnie z art. 40 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, będących jednym ze źródeł przychodów Funduszu) wydaje się być dość daleko idący, biorąc pod uwagę cele, na jakie przeznaczane są środki z Funduszu. Zgodnie z art. 113 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, środki Funduszu przeznacza się na stypendia dla twórców, pokrycie w całości lub w części kosztów wydań utworów o szczególnym znaczeniu dla kultury i nauki polskiej oraz wydań dla niewidomych, a także na pomoc socjalną dla twórców. O przyznaniu środków z Funduszu decyduje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przy współpracy komisji opiniującej wnioski (art. 114 ustawy).

Należy zwrócić uwagę, iż co prawda wartość wydatków w ramach tego funduszu w ostatnich latach rośnie, to w dalszym ciągu nie stanowi on znaczącego źródła finansowania działalności kulturalnej. Wynika to m.in. z niepełnego realizowania przez producentów i wydawców obowiązków wynikających z art. 40 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dlatego wydaje się, że problem ten nie powinien być rozpatrywany wyłącznie w kontekście obciążania opłatami wydań utworów nie chronionych prawem autorskim, ale przede wszystkim mając na uwadze szerszy aspekt finansowania kultury w Polsce. Natomiast unikalność tej regulacji wśród państw Unii Europejskiej z pewnością nie może być decydującym argumentem do jej zniesienia.

3) Egzemplarz obowiązkowy
Nałożony na wydawców obowiązek przekazywania egzemplarzy obowiązkowych wynika z ustawy z dnia 7 listopada 1996 r. o obowiązkowych egzemplarzach bibliotecznych (Dz. U. Nr 152, poz. 772 ze zm.). Zgodnie z art. 3 ust. 1 tej ustawy „wydawca, który udostępnia publicznie egzemplarze publikacji na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej lub za granicą, obowiązany jest do nieodpłatnego przekazania uprawnionym bibliotekom liczby egzemplarzy publikacji (egzemplarze obowiązkowe), określonej w art. 5 ust. 1 -3.” Szczegółowy wykaz bibliotek, którym wydawcy zobowiązani są udostępniać egzemplarze druków, książek oraz dokumentów audiowizualnych znajduje się w załączniku do rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 marca 1997 r. w sprawie wykazu bibliotek uprawnionych do otrzymywania egzemplarzy obowiązkowych poszczególnych rodzajów publikacji oraz zasad i trybu ich przekazywania (Dz. U. Nr 29, poz. 161 ze zm.). § 5 ust. 2 tego rozporządzenia stanowi, że „egzemplarze obowiązkowe otrzymywane przez uprawnione biblioteki (...) a nie odpowiadające profilowi ich zbiorów, mogą być przez te biblioteki przekazywane nieodpłatnie bibliotekom wchodzącym w skład ogólnokrajowej sieci bibliotecznej, jeżeli wyrażą zgodę na ich przyjęcie oraz na pokrycie kosztów opłat pocztowych przesyłek.”

Należy zauważyć, że gromadzenie oraz archiwizowanie dorobku kulturowego jest nadrzędnym zadaniem polskich bibliotek. Archiwizowanie to obejmuje, zgodnie z załącznikiem do ww. rozporządzenia, dzienniki urzędowe organów administracji publicznej, dokumenty audiowizualne, publikacje zapisane na nośnikach elektronicznych, publikacje polskich placówek za granicą, publikacje wydrukowywane w Polsce na zlecenie zagranicznego wydawcy, publikacje w nakładzie do 100 egzemplarzy, oprogramowania komputerowe, globusy, publikacje brajlowskie, a także kopie filmu kinowego i telewizyjnego. Biblioteka Narodowa oraz Biblioteka Jagiellońska otrzymują po dwa egzemplarze obowiązkowe przy czym obowiązek archiwizowania dotyczy tylko jednego egzemplarza. Zauważyć należy, iż jednym z podstawowych celów w zakresie regulacji egzemplarzy obowiązkowych jest min. zachowanie dziedzictwa kulturowego, możliwości sporządzania statystyki wydawniczej oraz opracowywania bibliografii narodowej.

Jednocześnie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego dostrzega sygnalizowane zarówno przez środowisko wydawców jak i bibliotek problemy związane z funkcjonowaniem powyzszej regulacji. Dlatego będzie ona przedmiotem szczegołowej analizy pod kątem określenia optymalnej liczby egzemplarzy obowiązkowych, niezbędnych do zachowania dziedzictwa kulturowego.

4) Public Lending Right
Public Lending Right, rozumiane jako prawo twórców do otrzymywania wynagrodzenia z tytułu darmowego wypożyczania (użyczania) egzemplarzy ich utworów przez instytucje publiczne, jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień w prawie autorskim. Przeciwstawione zostały tu bowiem dwie wartości — z jednej strony majątkowe prawo twórcy do decydowania o sposobie korzystania z przedmiotu jego własności intelektualnej (a przynajmniej do otrzymania wynagrodzenia za to korzystanie), z drugiej zaś — prowadzona przez państwo polityka w zakresie zapewnienia szerokiego (a więc najlepiej bezpłatnego) dostępu do informacji, treści naukowych i dóbr kultury, realizowana w znacznym stopniu przez biblioteki oraz instytucje edukacyjne i naukowe.

Z powyższych przyczyn, Public Lending Right, funkcjonujące co prawda w niektórych państwach już od lat 40. ubiegłego wieku, nie zostało wprowadzone w żadnej konwencji międzynarodowej z zakresu prawa autorskiego. W wielu państwach jego zakres i sposób wdrożenia wynikają z określonej tradycji prawnej. Jednak w Polsce taka tradycja nie wykształciła się.

Dyrektywa Rady 92/100/EWG z dnia 19 listopada 1992 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej, zobowiązała państwa członkowskie do wprowadzenia Public Lending Right, przewidując jednak możliwość wprowadzenia wyjątków, uwzględniających w pewnym zakresie systemy prawne i politykę kulturalną tych państw. Dyrektywa ta została następnie zastąpiona dyrektywą 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej, która stanowi ujednoliconą wersję poprzedniego aktu prawnego, uwzględniającą dokonane w nim zmiany (nie dotyczyły one PLR).

Dyrektywa dokonała harmonizacji w zakresie wyłącznego prawa twórcy do zezwalania na użyczenie oryginału i powielonych egzemplarzy jego utworu (art. 3 ust. 1). Użyczenie jest w niej rozumiane jako „ograniczone czasowo przekazanie do korzystania niesłużącego celom bezpośrednio lub pośrednio gospodarczym lub handlowym kiedy jest to dokonywane przez instytucje dostępne dla publiczności” (art. 2 ust. 1 pkt b).

W polskiej ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyjęto bardzo szeroką konstrukcję praw majątkowych twórcy. Obejmują one „wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu” (art. 17). Co do zasady, na te uprawnienia nie ma wpływu fakt nieosiągania korzysci majątkowych przez korzystającego. Użyczenie (zdefiniowane w art. 6 ust. 1 pkt 8 ustawy jako „przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej”,) jest uznawane za odrębne pole eksploatacji, co dodatkowo potwierdza treść art. 50 pkt 2 ustawy.

Dyrektywa dopuściła możliwość ustanowienia odstępstwa od wyłącznego prawa twórców w zakresie publicznego użyczenia (public lending right), jednak pod warunkiem przyznania im wynagrodzenia z tego tytułu. Państwom członkowskim została przyznana swoboda przy ustalaniu tego wynagrodzenia i możliwość uwzględnienia w tym zakresie „celów promocji kultury” (art. 6 ust. 1). Dodatkowo, państwa członkowskie zostały upoważnione do wyłączenia określonej kategorii instytucji z obowiązku płatności wynagrodzenia (art. 6 ust. 3).

Polski ustawodawca wprowadził wyjątek od prawa do publicznego użyczenia na rzecz bibliotek, archiwów i szkół. Podmioty te mogą „udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych” (art. 28 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Katalog podmiotów wyłączonych od obowiązku uzyskania zgody twórców na publiczne użyczenie został więc określony i dodatkowo zawężony do podmiotów, u których dokonywanie użyczeń jest zadaniem statutowym. Licencja ustawowa nie obejmuje chociażby ośrodków informacji lub dokumentacji. Oznacza to, że nie każdy akt publicznego użyczenia został wyłączony spod prawnoautorskiego monopolu twórcy. Szeroki charakter uprawnień majątkowych twórców umożliwia im (lub organizacjom zbiorowego zarządzania) egzekwowanie swoich praw wobec podmiotów nie objętych licencją ustawową, użyczających ich utwory bez zgody.

Biorąc pod uwagę bezpłatny charakter licencji ustawowej, katalog podmiotów zwolnionych z obowiązku płatności wynagrodzenia obejmuje te same podmioty, na rzecz których ustanowiono wyjątek. Z dyrektywy nie wynika jednak zakaz wprowadzenia takiej regulacji, o ile wyjątek od praw wyłącznych twórców nie obejmuje wszystkich możliwych przypadków publicznego udostępniania utworów.

[W tym miejscu na udostępnionych skanach (lub w zeskanowanych pismach) czegoś brakuje - dopisek mój, VaGla]

uregulowanego wynagrodzenia z tytułu publicznego udostępniania wraz z systemem jego wypłaty, nie jest niezgodna z dyrektywą 2006/115/WE.

Nie oznacza to jednak, że nie mogą wystąpić wątpliwości interpretacyjne w tym zakresie (właśnie z uwagi na brak wprost stwierdzonego uprawnienia twórców na omawianym polu eksploatacji oraz systemu wypłaty wynagrodzeń, a także pokrywanie się katalogu podmiotów, na rzecz których ustanowiono wyjątek z katalogiem podmiotów zwolnionych z obowiązku zapłaty wynagrodzenia). Zasadne może więc okazać się dokonanie zmian w tej regulacji w celu wyeliminowania wszelkich wątpliwości. W dalszym ciągu analizowana będzie także kwestia zgodności ustawy z dyrektywą 2006/115/WE, w szczególności biorąc pod uwagę orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich oraz inicjatywy podejmowane przez pozostałe państwa członkowskie UE. Ewentualne zmiany mogą też być podyktowane względami polityki kulturalnej, czyli wykorzystaniem instytucji Public Lending Right nie tylko do zwiększenia wsparcia finansowego dla autorów książek ale też np. wprowadzenia instrumentów w zakresie promocji czytelnictwa, umożliwienia bibliotekom udostępniania utworów w wersji cyfrowej czy też badania popularności książek (na podstawie liczby wypożyczeń).

Nie wydaje się natomiast by samo wprowadzenie odpłatności za wypożyczanie książek przez biblioteki (wynagrodzenia uiszczanego na rzecz twórców przez wypożyczającego, bibliotekę, jej organizatora lub Skarb Państwa), nie będące częścią szerszej, systemowej reformy wspierania autorów książek i propagowania czytelnictwa, było zasadne. Może to bowiem doprowadzić do skutków odwrotnych od zamierzonych — przy niewielkich zyskach dla indywidualnych autorów i wydawców (w szczególności publikujących w niskich nakładach), może znacznie ograniczyć dostęp do literatury i obniżyć — i tak już niskie (na co Państwo sami wskazują) — wskaźniki czytelnictwa.

Planowana nowelizacja ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych będzie dobrą okazją do rozważenia powyższych możliwości.

Dziękując jeszcze raz za przedstawienie stanowiska środowiska wydawców książek w kwestiach związanych z prawem autorskim, pragnę zapewnić, iż Polska Izba Książki będzie ważnym partnerem podczas debaty na temat przyszłych zmian w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz innych ustawach mających wpływ na rynek książki w Polsce, a Państwa propozycje będą dogłębnie analizowane w ramach prac legislacyjnych podejmowanych w resorcie kultury.