Czy planowane są działania, które przyspieszą digitalizację polskich księgozbiorów?

Ja sprawę traktowałbym jednak szerzej: nie tylko chodzi o księgozbiory.

Po drugie: Jest sporo zabytków piśmiennictwa, z którymi nie powinno być problemów jeżeli chodzi o prawa autorskie (starodruki, rękopisy,...) i które powinny być udostępnione (po odpowiednim opracowaniu -- czasami potrzebna będzie transkrypcja, czasami komentarz językowy, czasami coś jeszcze). To można robić.

Po trzecie wreszcie, kilka dni temu zacząłem zagłębiać się w czeluściach jakiegoś europejskiego archiwum cyfrowego. Wybrałem wyszukiwanie według daty i rok 1980. Nie szukam żadnych podtekstów, ale po przejrzeniu około 400 "eksponatów" (na prawie 40000 -- 1%?) nie znalazłem tam nic interesującego poza różnego rodzaju plakatami i ulotkami z muzeów(?) nieistniejącego dziś NRD. Zapewne jest to (archiwum) właściwe miejsce na tego typu artefakty, ale gdzie jest całe nasze dziedzictwo roku 80? I już pomijam efekt (propagandowy) który można osiągnąć przekazując do europejskiego archiwum odpowiednio opracowane materiały... Ale będzie szansa na zrównoważenie niezbyt wartościowych plakatów na temat olimpiady w Moskwie materiałami o wydarzeniach, które jednak trochę świat zmieniły.

Po czwarte wreszcie jako, że jestem jakoś tam osobiście (czy zawodowo) zainteresowany cyfrowym udostępnianiem współczesnych publikacji naukowych -- gdzie są te otwarte archiwa naszych naukowców (na stronach ich macierzystych uczelni)?

Odnoszę wrażenie, że my (w masie) słabo dosyć rozumiemy, że niechcący(?) trafiliśmy w cyfrowe czasy. Stąd jest tak jak jest.

Z cytowanej odpowiedzi na interpelację trudno wywnioskować, czy Minister Kultury uważa obowiązujący stan prawny za zupełnie zadowalający, czy jedynie niemożliwy do zmiany, choć daleki od ideału. W każdym razie, mimo zapewnień o dobrej woli i podejmowaniu "wielu działań" chyba nie powiało optymizmem?

Co do uzyskiwania licencji przez biblioteki w drodze jednostkowych umów, to każdy, kto choć otarł się o działalność wydawniczą lub tp. wie, że taka praktyka z natury rzeczy może dotyczyć tylko ograniczonej liczby przypadków. W procesie digitalizacji setek czy tysięcy utworów ustalanie stanu prawnego, poszukiwanie uprawnionych i żmudne negocjowanie warunków licencji z każdym z osobna jest zupełnie nie do pomyślenia. Podstawowa zasada przyznająca monopol autorski niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności okazuje się, niestety, kijem włożonym w szprychy digitalizacji. Korporacje takie jak Google mogą sobie pozwolić na naginanie tej zasady, mniejsi - tylko marzyć o licencjach ustawowych albo publicznym rejestrze praw autorskich. Tu jednak chyba wypada podzielić pesymizm pana Ministra, co do możliwości zmiany obowiązującego modelu. Paradoksalnie, pewne nadzieje może budzić właśnie nieco "zbójecka" działalność Google.

Polskie biblioteki oczywiście znają i wykorzystują (przykład) przepisy o dozwolonym użytku z art. 28 p. 2 i 3. Lepsze to niż nic, jednak użyteczność proponowanych tam rozwiązań jest dość dyskusyjna. Udostępnianie "na terenie" oznacza np., że pracownik uczelni lub student nie może skorzystać zdalnie ze zbiorów biblioteki macierzystej uczelni nawet po uwierzytelnieniu w bazie uczelni. Co więcej, biblioteki nie chcąc narazić się na zarzut narażania majątkowych interesów autora, zobligowane są do stosowania ograniczających użyteczność technik DRM zabezpieczających utwory przed skopiowaniem. Można więc się zastanawiać, czy inwestowanie w taką kulawą i niedemokratyczną digitalizację ma w ogóle sens? O różnych innych pułapkach zw. z art 28 p. 3 wspomina się zresztą w wątku z wyżej linkowanego forum.

W odpowiedzi Ministra nie wspomina się, że digitalizacja w polskich bibliotekach jest niemal wyłącznie efektem spontanicznych, oddolnych zabiegów podejmowanych pod hasłem "zróbmy coś dobrego, choć to wykracza poza nasze zadania statutowe i przyznane środki". Nie ma opracowanej na szczeblu ministerstwa strategii digitalizacji zasobów bibliotek z jasno określonymi celami i zadaniami, nie ma ministerialnego "kosztorysu" digitalizacji, fundusze na przedsięwzięcia z tej dziedziny uzyskiwane są ad casum z różnych źródeł i bez żadnej gwarancji, że kiedy zastrzyk finansowy się wyczerpie, znajdzie się kolejny na kontynuację rozgrzebanej roboty. Jeśli nie w dziedzinie prawa autorskiego, to tu na pewno znalazłoby się zajęcie dla MKiN. Okazjonalne granty i "zespoły do spraw" to za mało.

@Wojtek Myszka - Jest sporo zabytków piśmiennictwa... To można robić.

Można i "się robi", ale warto pamiętać, że digitalizację w takich przypadkach często musi poprzedzać kosztowna i długotrwała konserwacja. A transkrypcje i komentarze to raczej zadanie dla filologów i historyków, a nie bibliotekarzy.

@ gdzie jest całe nasze dziedzictwo roku 80?

Ano, jest w zasięgu prawa autorskiego (70 lat po śmierci autora), ze wszystkimi tego konsekwencjami, m.in. wspomnianymi wyżej.

@ gdzie są te otwarte archiwa naszych naukowców?

Tu chyba potrzebna jest głęboka zmiana mentalna w środowisku naukowym, która zniweluje dotychczasowe przekonania, przyzwyczajenia i uprzedzenia.

Być może to jest tak oczywiste, że nikt z dyskutujących o problemach na styku digitalizacji i praw autorskich tego nie musiał wprost ujmować. Ale dla porządku przypomnę, że digitalizacja ma dwojaki sens:

1. Rozpowszechnianie.
W celu umożliwienia późniejszego szerokiego wykorzystania wykonanego odwzorowania cyfrowego. Inaczej mówiąc po to aby użytkownik biblioteki/archiwum nie musiał doń przychodzić aby zapoznać się z treścią, która go interesuje. Warto zauważyć, że jeśli zdigitalizowane zbiory nie będą mogły być udostępnione w nowej postaci, to digitalizacja w tym celu może nie mieć większego sensu.
Wyobraźmy sobie że biblioteka w X zdigitalizowała cały "Przekrój" (od początku). Może to zrobić ale nie może tego w Internecie udostępnić tylko wyłącznie "na miejscu" w bibliotece (art. 28 ust. 3 ustawy). A skoro tak, to czy nie szkoda na to publicznych pieniędzy?
Aby to skomentować warto zauważyć, że nawet natychmiastowy dostęp do treści posiadanych w zbiorach, choć tylko na miejscu w bibliotece jest lepszy niż zamawianie całych roczników czasopisma z magazynu - co wiąże się z wypełnianiem rewersu, wyjęciem z półki, dostarczeniem do czytelni, zwrotem do magazynu i włączeniem na półkę. Czas zużyty przez użytkownika na czekanie na dostawę z magazynu, to też rzecz niebagatelna. Jeśli jeszcze do tego aplikacja umożliwiająca dostęp (na terenie biblioteki) do czasopism pozwalałaby nie tylko na przeglądanie, ale także na przeszukiwanie ich treści to jej wartość dla czytelników byłaby niezaprzeczalna. Jednak dziwne się wydaje że trzeba by powtarzać to samo we wszystkich bibliotekach tylko z tego powodu że ta biblioteka która już "ma" zdigitalizowane czasopismo nie może go udostępnić innym. Ciekawe czy w ramach art. 28 ust. 3 ustawy biblioteka w Y (która też ma w zbiorach "Przekrój") mogłaby udostępniać jego odwzorowanie cyfrowe wykonane przez bibliotekę X za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie Y? w ramach tzw. dozwolonego użytku? Jeśli odpowiedź na to pytanie jest twierdząca to być może digitalizacja mająca na celu rozpowszechnianie ma sens. Bo wtedy wystarczy digitalizację "Przekroju" wykonać tylko raz i dalej przekazywać kopie pomiędzy bibliotekami. Ale jeśli z jakichś powodów okaże się że przecież biblioteka w Y nie może udostępniać zdigitalizowanych egzemplarzy biblioteki w X...tylko aby udostępnić musi zdigitalizować własny egzemplarz, to takie działania już faktycznie sensu nie mają. Na pewno potrzebna jest tu koordynacja na szczeblu państwa. Zresztą mówi o tym wyraźnie zalecenie 2006/585/WE (o którym pisał MKiDN w odpowiedzi na interpelację) a nawet (wcześniejsza) Karta Ochrony Dziedzictwa Cyfrowego UNESCO.
Na digitalizację można bowiem wydać każde pieniądze, powtarzając kompletne zakupy sprzętu i oprogramowania we wszystkich bibliotekach na świecie. Ale można też skoordynować działania i wyposażyć tylko w tym zakresie w jakim dana instytucja mogłaby służyć dobru wspólnemu. Nie należy przy tym zapominać, że czasem wielość kopii tego samego może być najlepszym zabezpieczeniem przed utratą (zob. http://www.lockss.org). I tu przechodzimy do drugiego celu digitalizacji a mianowicie:

2. Zabezpieczanie
Digitalizację wykonuje się także w celu zabezpieczenia zagrożonego degradacją nośnika oryginału (zwykle łączy się to z celem 1 - rozpowszechnianiem). Dzięki odwzorowaniu cyfrowemu nie tylko zabezpieczamy treść na wypadek klęski żywiołowej czy powolnego, ale nieuchronnego rozpadania się nośnika. Zabezpieczamy ją także przed użytkownikami którzy (jeśli tylko będą w odpowiednio dużej ilości) - zaczytają każdą książkę, czasopismo, mapę czy dokument. Nawet jeśli będzie odpowiednio konserwowany.
Tutaj akurat nie do końca zgadzam się z przedmówcą "że digitalizację w takich przypadkach często musi poprzedzać kosztowna i długotrwała konserwacja". Jeśli już musi to rzadko a nie często. A jeśli nie ma środków na "kosztowną i długotrwałą konserwację" to digitalizacja może być jedynym sposobem zabezpieczenia treści, tak aby cokolwiek z niej zostało. A nawet może być wskazane wykonanie kopii cyfrowej przed konserwacją aby "na wszelki wypadek" ją mieć. Digitalizacja zabezpieczająca dotyczy zwłaszcza materiałów filmowych i dźwiękowych, a w szczególności tych zapisanych w technice zapisu magnetycznego. Wyraźnie mówi o tym Komunikat i2010: BIBLIOTEKI CYFROWE - SEC(2005)1194-1195. Te bowiem są najbardziej zagrożone utratą w wyniku degradacji nośników.

--
Kazimierz Schmidt

Jeśli digitalizacja w celu rozpowszechnienia stwarza problemy na styku z prawem autorskim to może robić tylko digitalizację zabezpieczającą? I tak roboty jest nie do przerobienia. Jednak zdaje się że społeczeństwo niekoniecznie chętne będzie łożyć dość środków aby bezpiecznie zachować całość tego czemu grozi zniszczenie.
Jaką bowiem wymierną korzyść będzie miał wtedy rolnik, który co prawda dowie się, że książka w której (być może) jest napisane ile trzeba molibdenu wrzucić do ziemi przy uprawie kalafiorów znajduje się bibliotece odległej o 100 km. Że jest zdigitalizowana i można w godzinach od 9 do 18 skorzystać z terminala na miejscu. Co mu po tym jeśli właśnie idzie orać ziemię pod tę uprawę? Rozumiem także autora takiej książki, który chciałby sprzedać prawa do rozpowszechniania swojego dzieła jeśli tylko może. On też musi z czegoś żyć. I mieć pewność że jego dzieła są chronione na takich samych zasadach jak utwory Pani Rowling.

W końcu wiedza i rozrywka są towarami, których sprzedaż i dystrybucję znakomicie opanowaliśmy w przypadku nośników, które daje się opakować i postawić na półce. Ale jeszcze nie w przypadku Internetu. Jeśli jakiś towar jest za darmo to zwykle po pewnym czasie traci na jakości - bo nikomu nie opłaca się go produkować.

Myślę że taki rolnik chętnie zapłaciłby jakąś niewielka kwotę za zdalne udostępnienie książki zamiast tracić czas i pieniądze na dojazd. Gdyby wiedział gdzie ma to zrobić. A biblioteka nie mogąc mu udostępnić treści jednocześnie nie będzie wiedziała dokąd go odesłać żeby dostęp sobie kupił.
Myślę że jesteśmy właśnie świadkami narodzin zupełnie nowego biznesu: zaufanego dystrybutora praw autorskich, który je sprzeda i uczciwie się podzieli z twórcami. Ten kto będzie miał największy, najlepiej przeszukiwalny zbiór i jasne zasady jego udostępniania ten będzie najczęściej odwiedzany. Cała reszta w praktyce zostanie zepchnięta na margines.

Jak będzie wtedy rola bibliotek? Pytania o cel, rozmiar i sens digitalizacji powinny być rozpatrywane w tym kontekście. Przyśpieszanie digitalizacji polskich księgozbiorów dla samej digitalizacji (bez możliwości udostępniania) jakoś nie bardzo sensownie wygląda.
Z drugiej strony organizacje międzynarodowe (w tym i UE i UNESCO) wskazują wyraźnie na kluczową rolę bibliotek i archiwów w zabezpieczaniu informacji i wiedzy - w tym oczywiście tej zapisanej cyfrowo oraz (co ważne) jej rozpowszechnianiu. Czyli mają robić to czego ... nie mogą. I to jeszcze za publiczne pieniądze. A może biblioteki i archiwa powinny zwyczajnie stać się centrami ... sprzedającymi prawa do zdigitalizowanych dzieł i dzielić się przychodami z twórcami? Tylko organizacyjnie jakoś to nie bardzo wygląda na realizowalne. A więc może jakiś pośrednik będzie to robił?
Już jednak słyszę te głosy: "Jakże to tak? biblioteka udostępniająca zbiory za pieniędze?!"
Najlepiej żeby było dla użytkownika wszystko i za darmo - oczywiście za stosownym wynagrodzeniem twórcy.
--
Kazimierz Schmidt

kschmidt:

Ciekawe czy w ramach art. 28 ust. 3 ustawy biblioteka w Y (która też ma w zbiorach "Przekrój") mogłaby udostępniać jego odwzorowanie cyfrowe wykonane przez bibliotekę X za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie Y? w ramach tzw. dozwolonego użytku?

O ile wiem, ten przypadek był dyskutowany, podobnie jak jeszcze bardziej złożony: biblioteka X digitalizuje obiekt ze swoich zasobów, a biblioteka Y, która nie ma go w zbiorach, ale posiada prawo do egzemplarza obowiązkowego, uzupełnia swój zbiór cyfrową kopią (art. 28 p. 2) i udostępnia ją lokalnie na końcówkach syst. informatycznego (art. 28 p. 3). W obu przypadkach odpowiedź jest w zasadzie pozytywna, ale... 100% pewności jednak nie ma. Przynajmniej na razie brak w tej sprawie orzecznictwa, w doktrynie szerokiej dyskusji nie było, natomiast sama instytucja dozwolonego użytku jest wyjątkiem od zasady monopolu autorskiego, więc nie dopuszcza interpretacji rozszerzającej.

Jednak wątpliwości dotyczące sensowności digitalizacji opartej na dozwolonym użytku dotyczą jeszcze czegoś inego: sprawy ograniczonych środków i optymalizacji wyboru. Druki objęte prawem autorskim na ogół nie wymagają jeszcze cyfryzacji zabezpieczającej przed całkowitą utratą; z drugiej strony wiadomo, że dostępność wersji elektronicznej dla czytelników będzie bardzo ograniczona nawet w przypadku wymiany plików między bibliotekami. Trzeba więc decydować, czy ograniczone środki pozostające do dyspozycji przeznaczyć na "Przekrój", czy na coś, co będzie można udostępnić w bez ograniczeń.

Jeszcze tylko słówko w sprawie konieczności konserwacji przed digitalizacją. Zwracam uwagę, że Wojtek Myszka pisał o "zabytkach piśmiennictwa", zatem przysłówek "często" jest jak najbardziej na miejscu.