Interpelacja w sprawie bibliotek cyfrowych w Polsce wraz z odpowiedzią

Zgodnie bowiem z prawem utwory stworzone w przeszłości można bez przeszkód prezentować i udostępniać tylko wtedy, gdy wygasły do nich autorskie prawa majątkowe. Dotyczy to jednak dzieł literackich, których autor zmarł przynajmniej 70 lat temu. Dlatego w sieci udostępniane są głównie dzieła starsze niż dwudziestowieczne.

Jakie działania w tym zakresie zamierza podjąć ministerstwo? Czy przewidywane są określone zmiany prawne, aby rozwinąć proces digitalizacji zbiorów księgowych i przyspieszyć rozwój bibliotek cyfrowych w Polsce?

Poseł Waldy Dzikowski

Celem digitalizacji zbiorów bibliotek, archiwów i muzeów jest zabezpieczenie ich w postaci wysokojakościowych kopii cyfrowych oraz umożliwienie użytkownikom jak najszerszego dostępu do zasobów polskiego dziedzictwa narodowego poprzez tworzenie dostępnych poprzez Internet bibliotek i repozytoriów cyfrowych.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.) wyraźnie określa zasady ochrony utworów, ich zwielokrotniania oraz rozpowszechniania. Nowelizacja ustawy o prawie autorskim z 2004 r. poszerzyła zakres licencji dla bibliotek poprzez wprowadzenie nowego uprawnienia, a także zmodyfikowała treść dotychczasowych uprawnień. Obecnie biblioteki uprawnione są do:

- udostępniania nieodpłatnego, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzy utworów rozpowszechnionych;

- sporządzania lub zlecania sporządzania egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów.

Ponadto ustanowiono na rzecz bibliotek nowe uprawnienie, na podstawie którego mogą one udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali), znajdujących się na terenie bibliotek.

Oznacza to, że biblioteki mogą korzystać w wymieniony powyżej sposób z utworów i przedmiotów praw pokrewnych, bez konieczności uzyskania zgody podmiotu uprawnionego z tytułu prawa autorskiego. Dlatego też dokumenty objęte ochroną prawa autorskiego mogą być digitalizowane przez polskie instytucje kultury, a restrykcje zawarte w aktach prawnych dotyczą wyłącznie ich udostępniania w Internecie.

W Polsce digitalizację zbiorów własnych prowadzi 38% bibliotek, lecz tylko część z nich prezentuje zeskanowane dokumenty w bibliotekach cyfrowych. W latach 2003-2006 liczba bibliotek cyfrowych w Polsce wzrosła o prawie 60%. Szczególne przyspieszenie prac digitalizacyjnych obserwuje się od końca 2005 r., a systematyczne powiększanie się zasobów cyfrowych oraz plany instytucji pozwalają przypuszczać, że tempo rozwoju bibliotek cyfrowych będzie wzrastać w najbliższych latach. W styczniu 2008 r. w sieci Internet dostępnych było ponad 130 000 obiektów cyfrowych pochodzących z 18 polskich bibliotek cyfrowych. Należy jeszcze raz podkreślić, że wiele instytucji kultury w trosce o swoje zasoby sporządza kopie cyfrowe najcenniejszych czy też najbardziej zagrożonych zbiorów, co nie jest równoznaczne z ich powszechnym udostępnianiem w Internecie. W bibliotekach cyfrowych prezentowane są w zdecydowanej większości dokumenty wolne od zastrzeżeń prawa autorskiego. Rozwiązaniem często stosowanym przez biblioteki cyfrowe jest pozyskiwanie zgody twórców na upublicznienie ich dzieła w Internecie.

Znaczenie digitalizacji europejskiego dziedzictwa kulturowego, a tym samym problemy i wyzwania związane z praktyczną realizacją zostały też odpowiednio uznane przez Komisję Europejską. Fundamentalnym dla sektora kultury jest komunikat Komisji z 30 września 2005 r. pt. i2010 Biblioteki cyfrowe. Dokument ten w całości poświęcony został kwestii digitalizacji dziedzictwa kulturowego oraz zagadnieniom finansowym, organizacyjnym, technicznym, a co najważniejsze - prawnym. W dokumencie tym czytamy:

Digitalizacja oznacza sporządzenie kopii, co może okazać się problematyczne z uwagi na prawa własności intelektualnej (IPR). Dyrektywa 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym1) przewiduje wyjątek dla określonych czynności zwielokrotniania dokonywanych przez ogólnodostępne biblioteki, instytucje edukacyjne, muzea lub archiwa.

W dokumencie tym Komisja odniosła się również do kwestii udostępniania online zasobów cyfrowych, stwierdzając:

Tradycyjny model usług bibliotecznych, oparty na wypożyczaniu fizycznych materiałów znajdujących się w posiadaniu bibliotek, jest trudny do przetransponowania do środowiska cyfrowego. Zgodnie z obowiązującymi przepisami wspólnotowymi oraz porozumieniami międzynarodowymi materiały powstałe w wyniku digitalizacji mogą być wykorzystywane online jedynie wtedy, jeśli są wolnodostępne2) lub za wyraźną zgodą właścicieli praw do nich. (...) Stworzenie biblioteki online oferującej dzieła wykraczające poza ˝materiały wolnodostępne˝ nie jest możliwe bez zasadniczych zmian w przepisach dotyczących praw autorskich lub odpowiednich umów z posiadaczami praw autorskich, zawieranych indywidualnie. W tym kontekście istotne znaczenie ma kwestia przejrzystości/wyjaśnienia statusu dzieł pod względem praw autorskich. W niektórych przypadkach koszty określenia statusu dzieł pod względem praw autorskich będą wyższe niż same procesy digitalizacji oraz udostępnienia online. Tak jest w szczególności w przypadku tzw. dzieł osieroconych - filmów lub książek, w przypadku których określenie, kto jest posiadaczem praw autorskich, jest niemożliwe lub bardzo trudne.

Kwestii udostępniania utworów w sieci dotyczy przygotowany w 2007 r. przez Komisję Europejską komunikat ws. Creative Content Online (COM(2007) 836 final). Dokument ten, stanowiący odpowiedź na wspomniane wyżej wątpliwości, inicjuje działania, w wyniku których mają zostać wypracowane zalecenia dotyczące m.in. udostępniania utworów w Internecie przez biblioteki cyfrowe.

Mając na względzie rozwój polskich zasobów cyfrowych, tworzenie do nich dostępu oraz włączenie Polski do Europejskiej Biblioteki Cyfrowej, minister kultury i dziedzictwa narodowego powołał w dniu 24 kwietnia 2006 r. zespół ds. digitalizacji, w którego skład wchodzą przedstawiciele bibliotek, archiwów i muzeów. Zespół w planach pracy na 2008 r. wskazał prawo autorskie jako najważniejszą kwestię do uregulowania. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zamierza w bieżącym roku rozpocząć prace nad kompleksową nowelizacją ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Nie ulega wątpliwości, że dostęp do cyfrowego dziedzictwa kultury musi być jak najszerszy dla wszystkich obywateli RP. Niemniej tworzenie, a przede wszystkim udostępnianie zasobu cyfrowego musi być zgodne z krajowymi oraz międzynarodowymi regulacjami dotyczącymi praw autorskich. Pogodzenie tych dwóch zagadnień (powszechnej dostępności oraz dbałość o respektowanie prawa) jest wyzwaniem, z którym zmagają się wszystkie państwa tworzące biblioteki cyfrowe. Problemy związane powszechnym udostępnianiem oraz restrykcjami prawa autorskiego w kontekście budowy społeczeństwa informacyjnego, równouprawnienia w dostępie do wiedzy i nauki są przedmiotem troski zarówno państwa polskiego, jak i oficjalnych gremiów europejskich.

Łączę wyrazy szacunku

Podsekretarz stanu

Tomasz Merta