Neutralność technologiczna państwa

W społeczeństwie informacyjnym strategicznym zasobem, o który państwo powinno dbać i rozwijać jest infrastruktura informatyczna. Moralność publiczna nie powinna zaś pozwalać na wskazanie w ustawie jakiegokolwiek z dostępnych na rynku programów uznając, że obywatele są wobec tego prawa równi...

Do napisania niniejszego tekstu zainspirowały mnie rozważania prowadzone na łamach jednego z branżowych tygodników, w których zadano przewrotne pytanie, poprzedzone pewnym wstępem: "jednym ze sposobów tworzenia prawa jest sankcjonowanie funkcjonującego w społeczeństwie zwyczaju. Czy powszechne korzystanie z systemu MS Windows może nosić znamiona zwyczaju?" Wyprzedzając efekty nagłego olśnienia, które (być może) zrodziło się w głowie czytelnika - spieszę donieść, że zwyczaj nie należy do konstytucyjnych źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja wprost również nie mówi o zasadzie neutralności technologicznej państwa, jednak jestem przekonany, że taką zasadę da się wyinterpretować z istniejących w Konstytucji zapisów i norm.

Różne są programy komputerowe. Niektóre mają źródła otwarte, inne zamknięte. Jedne udostępniane są odpłatnie, inne nie. Niektóre licencje pozwalają na modyfikację źródeł - na podstawie innych taka modyfikacja byłaby naruszeniem przysługujących twórcy praw. Będąc zwolennikiem tezy, że obowiązujące w państwie demokratycznym prawo nie powinno zamykać drogi do korzystania z jakiegokolwiek z dostępnych na rynku programów komputerowych - przytaczam poniżej kilka cytatów z ustawy zasadniczej. Być może sprowokuje to kogoś do podjęcia pogłębionych studiów nad konstytucyjnymi podstawami ustroju technologicznego Rzeczypospolitej Polskiej.

Już w preambule do Konstytucji mowa jest o "trosce o przyszłość Ojczyzny i możliwości suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie". W społeczeństwie informacyjnym strategicznym zasobem, o który państwo powinno dbać i rozwijać jest infrastruktura informatyczna. W Polsce brak poważnego środowiska informatycznego, które z jednej strony byłoby rdzennie polskie, z drugiej zaś mogłoby skutecznie konkurować (w sensie funkcjonalnym, ze względu na wsparcie techniczne, badania, rozwój itp.) z rozwijanymi przez społeczność międzynarodową produktami. Być może się mylę myśląc o systemach operacyjnych. Istnieją programy, co do których wiadomo (a co łatwo wykazać za pomocą oprogramowania typu personal firewall), że mimo braku takich potrzeb, próbują łączyć się samorzutnie z Internetem, przesyłając jakieś dane w niewiadomo jakie "miejsca" w Sieci. Przykład? Popularny edytor tekstu. W przypadku otwartego kodu - dość łatwo sprawdzić dlaczego takie oprogramowanie zachowuje się w określony sposób i jakiego rodzaju dane przesyła (oraz gdzie). Wskazywanie w ustawie produktu o zamkniętym kodzie źródłowym stawia (być może) pod znakiem zapytania suwerenność państwa. Bo gdzie przekazywana jest informacja, którą w pocie czoła generuje urzędnik, a którą, korzystając ze stosownego szablonu, opatruje następnie klauzulą "ściśle tajne"? Skoro nie wiadomo jak działa dany program - w kontaktach z władzą publiczna naruszona być może konstytucyjna zasada wolności i ochrony tajemnicy komunikowania się. Wszak kto wie (i na jakiej podstawie tak twierdzi?), że program z zamkniętymi źródłami nie wysyła kopii każdego listu do bliżej nieokreślonych podmiotów? Czepiam się. Wiem. Przecież ABW może wszystko sprawdzić...

Podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej (co każdy łatwo znajdzie w art. 20 Konstytucji) jest społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych. Zagorzały orędownik open source i wolnego oprogramowania od razu uzna, że Konstytucja mówi właśnie o nim. Zwłaszcza miło mu się zrobi czytając o tych "społecznych partnerach". Co ciekawe - przedsiębiorca produkujący oprogramowanie o zamkniętym kodzie, udostępniane na zasadach odpłatnej licencji, nie jest wyłączony z grona społecznych partnerów, o których mowa w cytowanym przepisie. Dialog zatem powinien objąć obie kategorie producentów. Oprogramowanie nie zawsze powstaje w związku z działalnością gospodarczą, dlatego należałoby uzupełnić ewentualną argumentację na rzecz jakiegokolwiek oprogramowania (wolnego czy też szybkiego) o konstytucyjne zasady wolności twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolności nauczania, a także wolności korzystania z dóbr kultury. Niech mi ktoś powie, że oprogramowanie nie należy do kategorii dóbr kultury. Przecież podlega prawnoautorskiej ochronie na zasadach takich jak utwór literacki :)

Kluczowym argumentem na rzecz neutralności technologicznej państwa winny być postanowienia Konstytucji, zgodnie z którymi wszyscy są wobec prawa równi i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Jak zatem z taką zasadą pogodzić ewentualne propozycje ustawowego promowania jednego li tylko producenta oprogramowania, albo oprogramowania zgodnego z "wersją nie późniejszą niż 6.0"? Zwłaszcza, że nikt - na mocy Konstytucji - nie może być dyskryminowany w życiu gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Dlaczego jakiś produkt ma być z nazwy w ustawie wskazany by tworzyć platformę do kontaktów między urzędnikami? Dlaczego ten a nie inny program został udostępniony (nawet bezpłatnie) do kontaktów obywatela z administracją publiczną? Takie pytanie z pewnością zadadzą sobie wszyscy pominięci (dyskryminowani?) producenci. Oni też starają się wyżywić rodziny - a wprowadzenie prawnego obowiązku korzystania z danej platformy, ogranicza ich wolność w zakresie oferowania swoich produktów w sektorze publicznym. Takie pytanie zadają sobie już teraz petenci, którzy pragnęliby do kontaktów z administracją publiczną wykorzystywać oprogramowanie, którym legalnie się posługują, ale którego administracja publiczna nie zna i nie używa (Janosik w grobie się przekręca!).

Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Również jedynie ustawowo można wprowadzać ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw. Stać się tak może jednak tylko wtedy, gdy takie ograniczenia są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te jednocześnie nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Czy jest zatem takim prawem wybór programu komputerowego, przy pomocy którego obywatel kontaktuje się z organami władzy państwowej? Jak się wydaje - wystarczy wydać stosowną ustawę i znaleźć argumenty za tym, by państwo wskazało w niej jedynie słuszny produkt (a może grupę produktów). Wtedy ktoś mógłby zadać pytanie, czy nie wprowadzić takiego ograniczenia ze względu na bezpieczeństwo i porządek publiczny - urzędnicy nieznający innego niż określone w ustawie oprogramowania mogą nieźle namieszać w sprawach państwowych. Wystarczy że algorytm autokorekty zamieni "a" na "ą" w projekcie ustawy i mamy kryzys finansów publicznych... Najgorzej, gdy aksjologiczną podstawą takiego działania stanie się moralność publiczna. Moralność publiczna nie powinna pozwalać na wskazanie w ustawie jakiegokolwiek z dostępnych na rynku programów, uznając, że obywatele są wobec tego prawa równi i mogą korzystać z dowolnego produktu, który zgodny jest z określonymi standardami komunikacyjnymi, niezależnymi od platformy i określonego producenta.

Ten akapit wielu przyjmie z pobłażliwym uśmiechem, wielu jednak śmiertelnie poważnie. Oto na mocy Konstytucji: nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu traktowaniu i karaniu. Dla wielu osób - ustawowy obowiązek korzystania z określonego oprogramowania jest traktowaniem nieludzkim. Niezależnie czy ustawa przyjmie otwarty czy zamknięty "standard". Wymieniając program z nazwy doprowadzi do tego, że na pewno znajdą się oponenci, dla których korzystanie z wymienionego produktu jest męczarnią (pomijam w tym miejscu to, że dla wielu może rodzić dodatkowe koszty, czy to ze względu na zakup stosownej licencji, czy to ze względu na kurs dokształcający w zakresie "podmontowania" w systemie stacji dyskietek). Powstaje sytuacja, w której dzieli się obywateli, a to nie sprzyja równemu ich traktowaniu.

Te rozważania byłyby bezprzedmiotowe, gdyby Konstytucja bezpośrednio, np. w rozdziale o wolnościach i prawach ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, stanowiła, że władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują neutralność technologiczną w kontaktach z obywatelami. Tylko czy postulowanie zmiany Konstytucji jest w ogóle konieczne? Neutralność technologiczna państwa wynika z podstawowej zasady konstytucyjnej: Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym.