Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 26 września 2001 r. (sygn. akt IV CKN 458/00)

Powodowa Spółka zawarła w 1993 r. umowę z Instytutem Transportu Samochodowego, który w 1992 r., w umowie zawartej z Ministerstwem Transportu i Gospodarki Morskiej, zobowiązał się przygotować edycję testów egzaminacyjnych na prawo jazdy kategorii A, B C, D i T. Przedmiotem wspomnianej umowy było wydanie i dystrybucja książki zawierającej „bank pytań” egzaminacyjnych stosowanych na egzaminie państwowym dla osób ubiegających się o prawo jazdy, wraz z rysunkami do tych pytań. Umowa zawarta została na czas określony, do końca 1995 r., a Instytut zobowiązał się nie podpisywać umów z innymi podmiotami. Powódka natomiast zobowiązała się nie przenosić na osoby trzecie praw i obowiązków wynikających z umowy. Strony uzgodniły także, że w przypadku naruszenia praw autorskich przez osoby trzecie powódka może dochodzić odszkodowania z tytułu naruszenia praw wydawniczych.

Powodowa Spółka wydała książkę zawierającą pytania testowe wraz z odpowiedziami i krótkimi komentarzami. Pozwana natomiast, po wejściu w życie rozporządzenia Ministrów Transportu i Gospodarki Morskiej oraz Spraw Wewnętrznych z dnia 11 stycznia 1993 r. wprowadzającego nowe znaki i sygnały drogowe, także wydała pytania testowe z kolorowymi rysunkami oraz odpowiedziami, zmieniając kolejność numeracji pytań z testów.

Sąd pierwszej instancji oddalając powództwo wskazał, że oceny zasadności żądania powódki należy dokonać na podstawie ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (Dz. U. 1952 r. Nr 34 poz. 234 ze zm.). Na mocy art. 5 pkt 1 i 2 tej ustawy nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego akty prawodawcze, orzeczenia sądów i innych władz oraz pisma i wzory przeznaczone do powszechnego użytku. Za pismo i wzór przeznaczony do powszechnego użytku i nie objęty tajemnicą służbową uznał Sąd sporne testy. Są one wynikiem pracy twórczej i stanowiły wyrażony drukiem utwór o charakterze naukowym, jednak nie podlegają ochronie właśnie z uwagi na art. 5 ustawy o prawie autorskim. Ponadto Sąd odwołał się do wyroku Sądu Apelacyjnego w G. z dnia 2 lipca 1996 r. (...), w którym przesądzono, że pytania egzaminacyjne stanowią wzory przeznaczone do powszechnej wiadomości. W myśl zaś nowej ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych pytania takie są dokumentem urzędowym i także nie podlegają ochronie.

Oddalając apelację strony powodowej Sąd Apelacyjny w G. podzielił stanowisko Sądu Wojewódzkiego. Wskazał jedynie, że powódka dochodziła swoich roszczeń na podstawie art. 79 ust. 1 i 2 w zw. z art. 41 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Treść powołanych przepisów także nie daje podstaw do uwzględnienia żądania. Wydawcą pytań było Ministerstwo Transportu i Gospodarki Morskiej, a więc organ administracji działający na podstawie upoważnienia ustawowego. Takie upoważnienie stanowił, nieobowiązujący już, art. 84 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. Prawo o ruchu drogowym (Tekst jednolity: Dz. U. 1992 r. Nr 11 poz. 41) oraz, obowiązujące przez pewien czas także pod rządem nowej ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r., rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie uzyskiwania uprawnień do kierowania pojazdami... (Tekst jednolity: Dz. U. 1996 r. Nr 134 poz. 626). Użyte w tym rozporządzeniu słowo „test” należy rozumieć jako formę sprawdzenia wiadomości osoby egzaminowanej. Sporne testy rozumiane jako zestawy pytań powstały w wykonaniu ustawowego obowiązku nałożonego na Ministerstwo Transportu. Ich opracowanie stanowiło proces twórczy, jednak wynik tego procesu nie uzyskuje ochrony prawnoautorskiej, gdyż nie powstał utwór w rozumieniu art. 1 Prawa autorskiego, lecz dokument urzędowy wyłączony spod ochrony w myśl obowiązującego prawa autorskiego. W myśl art. 5 pkt 2 ustawy z 1952 r. stanowią one natomiast pisma i wzory przeznaczone przez władze do powszechnego użytku. Przesądza o tym ich jednolite (powszechne) stosowanie na terenie całego kraju podczas państwowych egzaminów na prawo jazdy i kierowania ich do wszystkich egzaminatorów, a przez to i do wszystkich ubiegających się o prawo jazdy. Powódka nie może zatem powoływać się na nabycie autorskich praw wydawniczych, gdyż nie powstały one nawet dla samego twórcy opracowanych pytań zawartych w testach.

We wniesionej kasacji powódka wskazała na błędną wykładnię art. 5 pkt 2 ustawy o prawie autorskim z 1952 r. oraz art. 4 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. Ponadto w kasacji podnosi się naruszenie art. 244 § 1 i 2 kpc przez przyjęcie rozszerzającej wykładni pojęcia „dokument urzędowy”.

W odpowiedzi pozwana wniosła o oddalenie kasacji.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

W rozpoznawanej sprawie ustalony stan faktyczny nie jest kwestionowany, a zarzuty podniesione w ramach drugiej podstawy kasacyjnej ograniczono do wskazania naruszenia art. 244 § 1 i 2 kpc. Pozwala to odnieść się w pierwszej kolejności do kwestii błędnej wykładni art. 5 pkt 2 ustawy o prawie autorskim z 1952 r. oraz art. 4 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r.

U podstaw kontrowersji pomiędzy stronami leży niewątpliwie zasadnicza kwestia, jaką jest pojęcie utworu jako każdego przejawu działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonego w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 pr. aut. z 1994 r.). Dla potrzeb niniejszej sprawy nie jest jednak niezbędne dokonywanie pogłębionej analizy tego pojęcia. Jak bowiem trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, nawet uznanie pytań składających się na testy stosowane przy egzaminach na prawo jazdy nie oznacza jeszcze, że taki utwór (dzieło autorskie) podlega ochronie przyznanej prawem autorskim.

Dla rozstrzygnięcia zagadnienia, czy powodowej Spółce służą podlegające ochronie prawa autorskie, niezbędne jest jednak uprzednie rozstrzygnięcie, przepisy której ustawy należy zastosować. Zdarzenie, z którym powódka łączy naruszenie jej praw, miało miejsce pod rządem ustawy z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim. Rozstrzygnięcie sprawy natomiast nastąpiło już po wejściu w życie ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Powódka wskazała jako podstawę prawną roszczenia przepisy ustawy z 1994 r., a oba Sądy orzekające odniosły się do przepisów obu tych aktów prawnych. W samej kasacji także podnosi się błędną wykładnię art. 5 pkt 2 prawa autorskiego z 1952 r. oraz art. 4 pkt 2 ustawy z 1994 r. Narzuca to konieczność dokonania oceny z uwzględnieniem treści obu wskazanych przepisów.

Sądy obu instancji uznały zbiór pytań testowych za pisma i wzory przeznaczone przez władze do powszechnej wiadomości (art. 5 pkt 2 pr. aut. z 1952 r.). Należy podzielić zarówno samo stanowisko, jak i jego argumentację. Nieco odmiennie natomiast wypada ocena stanowiska Sądów, gdy idzie o art. 4 pkt 2 pr. aut. z 1994 r.

Sąd Najwyższy podziela co do zasady stanowisko obu Sądów, zgodnie z którym podstawy wyłączenia spod ochrony prawa autorskiego pytań egzaminacyjnych na prawo jazdy należy poszukiwać w art. 4 pkt 2 pr. aut. z 1994 r. Zgodnie z treścią tego przepisu nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole. Sądy orzekające przyjęły, że sporne pytania stanowią dokument urzędowy w rozumieniu art. 244 § 1 i 2 kpc.

Stanowiska tego nie sposób podzielić i w tym zakresie trafnie wskazuje się w kasacji naruszenie art. 244 kpc. Zgodnie z treścią § 1 tego artykułu dokumentem urzędowym jest pismo sporządzone w przepisanej formie przez powołany do tego organ państwowy w zakresie jego działania. Taki dokument stanowi dowód tego, co w nim urzędowo zaświadczono. O ile można by zasadnie określić test używany w trakcie egzaminu jako dokument urzędowy, o tyle nie sposób tak traktować materiału testowego, tzn. szeregu pytań, z których układane są następnie zestawy pytań mające sprawdzić poziom wiedzy osób ubiegających się o uzyskanie pozwolenia na kierowanie pojazdami mechanicznymi („bank pytań”).

Zwraca na to trafnie uwagę skarżąca. Nie oznacza to jednak, że art. 4 pkt 2 pr. aut. z 1994 r. nie wyłącza ochrony autorskoprawnej.

Przepis art. 4 pkt 2 pr. aut. z 1994 r. wyłącza spod wspomnianej ochrony nie tylko dokumenty urzędowe, ale także urzędowe materiały, znaki i symbole. O ile pojęcie dokumentu urzędowego jest dosyć ściśle określone, o tyle pojęcie materiału urzędowego jest niezwykle pojemne. W zakresie tego pojęcia mieścić się będzie to wszystko, co - nie będąc dokumentem - jest „urzędowe” (tak wyrok NSA z dnia 19 lutego 1997 r. I SA/Kr 1062/96 Przegląd Podatku Dochodowego 1998/9 str. 38, powoł. w: B. Kurzępa: Prawo autorskie. Orzecznictwo, akty wykonawcze, konwencje międzynarodowe, Kraków 2001, str. 25-26). Materiałem urzędowym będzie zatem to, co pochodzi od urzędu lub innej instytucji państwowej, bądź dotyczy sprawy urzędowej, bądź powstało w rezultacie zastosowania procedury urzędowej. Pytania składające się na „bank pytań” testowych, stosowanych przy egzaminach na prawo jazdy, pozostaną w obrębie tak rozumianego „materiału urzędowego”.

W doktrynie trafnie podniesiono, i ten pogląd należy podzielić, że wyłączenia ochrony wynikające z art. 4 pr. aut. z 1994 r. nie mogą być utożsamiane z pozostawieniem całkowitej swobody reprodukowania i rozpowszechniania wymienionych w tym przepisie materiałów. Swoboda ta może podlegać ograniczeniom, jednak ograniczenia te wynikać będą z innych przepisów, takich jak przepisy chroniące dobra osobiste, tajemnicę, czy przeciwdziałające nieuczciwej konkurencji. Reprodukowanie bądź rozpowszechnianie materiałów wskazanych w art. 4 pr. aut. z 1994 r. może także stanowić szkodę, której naprawienia dochodzić można na zasadach ogólnych.