Uzależnienie od Internetu - wstępny szkic problematyki prawnej

Opracowanie jest jedynie próbą zwrócenia uwagi na problematykę uzależnienia od Internetu w kontekście prawnym, w żadnym wypadku nie wyczerpuje zagadnienia:

W sieci "krąży" wiele testów dotyczących uzależnienia od Internetu. Często są one traktowane przez autorów "z przymrużeniem oka". Uzależnienie od Internetu jest jednak problemem poważnym. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego uznaje, że zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa. Niniejsze opracowanie jest jedynie próbą zwrócenia uwagi na problematykę uzależnienia od Internetu w kontekście prawnym, w żadnym wypadku nie wyczerpuje zagadnienia.

Uzależnienie od Internetu może przejawiać się ożywieniem na myśl o ostatniej lub następnej sesji z Internetem, potrzebą stałego zwiększania czasu spędzanego w Sieci. Osoby uzależnione, które nie mają dostępu do komputera przez kilka dni, czują pustkę, frustrację, przygnębienie. Często nie potrafią sobie zorganizować czasu. Zdając sobie sprawę z faktu, że Internet zaczyna dominować w ich życiu - próbują kilkakrotnie i bez powodzenia wprowadzić samokontrolę, zmniejszyć lub w ogóle zaprzestać korzystania z Internetu. Podczas takich prób czują się poirytowane lub bliskie depresji. Może się zdarzyć, że z powodu Internetu narażają na szwank związki z innymi ludźmi, karierę, pracę lub szkołę. Osoby uzależnione w sposób obsesyjny myślą o tym medium. Internet pojawia się w ich snach (sny o sprawdzaniu poczty, przeglądaniu zasobów www, korzystaniu z irc'a). Życie realne, poza sieciowe, zostaje na drugim planie, a osoba uzależniona, która akurat nie korzysta w danym momencie z sieci, w sposób nienaturalny interesuje się wszelkimi informacjami o Internecie, prowadzi dyskusje na ten jedyny temat, szuka towarzystwa podobnych sobie, nie potrafi myśleć o niczym innym. Człowiek uzależniony od Internetu może stanowić problem dla pracodawcy nie wywiązując się z powierzonych mu zadań.

Uzależnienie od Internetu (online addiction czy też Internet addiction) jest takim samym problemem społecznym jak alkoholizm czy zażywanie narkotyków. Wydaje się, że uzależnienie od Internetu można rozpatrywać również w aspekcie szerszym - ochrony zdrowia psychicznego. Przyjrzyjmy się zatem polskim regulacjom prawnym dotyczącym tych zagadnień.

Kilka definicji ustawowych

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku w art. 3 zawiera definicję osoby z zaburzeniami psychicznymi. Termin ten odnosi się do osoby: chorej psychicznie (wykazującej zaburzenia psychotyczne), osoby upośledzonej umysłowo, osoby wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.

Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z 24 kwietnia 1997 roku zawiera szereg definicji zjawisk związanych z uzależnieniem od narkotyków.

Uzależnienie od środków odurzających lub środków psychotropowych w rozumieniu wspomnianej ustawy to zespół zjawisk psychicznych lub fizycznych wynikających z działania tych środków lub substancji na organizm ludzki charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substancji w celu doznania ich wpływu w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem.

Osoba zagrożona uzależnieniem to osoba, u której zespół zjawisk psychicznych i oddziaływań środowiskowych stwarza wysokie prawdopodobieństwo powstania zależności od środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo osobę sporadycznie używająca środki odurzające lub substancje psychotropowe albo środki zastępcze.

Osoba uzależniona to taka, która w wyniku nadużywania środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych albo używania ich w celach medycznych, znajduje się w stanie uzależnienia od tych środków lub substancji.

Rehabilitacja to działania prowadzone w celu przywrócenia sprawności fizycznej lub psychicznej, obniżonej lub utraconej z powodu narkomanii.

Readaptacja - działania w celu przystosowania do warunków zewnętrznego środowiska społecznego lub zawodowego osoby, która w wyniku narkomanii wykazuje zaburzenia adaptacji do środowiska.

Działalność wychowawcza i zapobiegawcza

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku stwierdza, że ochrona zdrowia psychicznego polega w szczególności na promocji zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym, zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnej do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. Ochrona zdrowia psychicznego polega również na kształtowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałaniu ich dyskryminacji.

Działania zapobiegawcze w zakresie zdrowia psychicznego obejmują w szczególności stosowanie zasad ochrony zdrowia psychicznego w pracy szkół, placówek oświatowych, opiekuńczo - wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz w jednostkach wojskowych. To również tworzenie placówek rozwijających działalność zapobiegawczą, wspieranie grup samopomocy, wprowadzanie zagadnień ochrony zdrowia psychicznego do progarmu przygotowania zawodowego osób zajmujących się wychowaniem, nauczaniem, resocjalizacją, leczeniem i opieką, zarządzaniem i organizacją pracy oraz organizacją wypoczynku. To wreszcie - podejmowanie badań naukowych służących umacnianiu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym oraz uwzględnianiu interesujących nas zagadnień w działalności publicznych środków masowego przekazu, a zwłaszcza programach radiowych i telewizyjnych.

W ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii mówi się o działalności wychowawczej i zapobiegawczej, w szczególności o promocji zdrowia psychicznego, promocji zdrowego stylu życia oraz o informowaniu o szkodliwości środków i substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii, oraz o narkomanii i jej skutkach.

Działalność taka polega na wprowadzeniu interesującej nas problematyki do programów szkół i innych placówek systemu oświaty, do programów przygotowania zawodowego osób zajmujących się wychowaniem w szkołach i innych placówkach systemu oświaty, stworzenie placówek prowadzących działalność zapobiegawczą, zwłaszcza w środowiskach zagrożonych. Istotne jest również uwzględnienie problematyki zapobiegania narkomanii w działalności telewizji publicznej oraz innych środków masowego przekazu.
Realizowanie działalności wychowawczej i zapobiegawczej polega również na prowadzeniu badań naukowych nad problematyką narkomanii.

Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z dnia 26 października 1982 mówi o kształtowaniu polityki społecznej, w szczególności przez tworzenie warunków sprzyjających realizacji potrzeb, których zaspokajanie motywuje powstrzymywanie się od spożywania alkoholu, działalność wychowawczą i informacyjną, leczenie i rehabilitację osób uzależnionych. Prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych należy do zadań własnych gminy.

W miejscach sprzedaży napojów alkoholowych powinna być uwidoczniona informacja o szkodliwości spożywania alkoholu, na obszarze kraju zabroniona jest reklama napojów alkoholowych.

Leczenie - co do zasady dobrowolne

Wedle przepisów Ustawy o zapobieganiu narkomanii - poddanie się leczeniu, rehabilitacji i readaptacji jest dobrowolne, natomiast przepisy ustawy mogą przewidywać od tego wyjątki.
Na wniosek przedstawiciela ustawowego, krewnych w linii prostej, rodzeństwa lub faktycznego opiekuna albo z urzędu, sąd rodzinny może skierować osobę uzależnioną, która nie ukończyła 18 lat, na przymusowe leczenie lub rehabilitację. W takim przypadku czasu przymusowego leczenia lub rehabilitacji nie określa się z góry, jednak nie może być on dłuższy niż dwa lata.

W razie skazania osoby uzależnionej za przestępstwo pozostające w związku z używaniem środków odurzających lub psychotropowych na karę pozbawienia wolności, której wykonanie czasowo zawieszono, sąd zobowiązuje skazanego do poddania się leczeniu, rehabilitacji lub readaptacji w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej lub innym zakładzie o którym mówi ustawa. Gdyby w okresie próby skazany uchylał się od obowiązku leczenia lub gdyby rażąco naruszał regulamin odpowiedniego zakładu - sąd może, na wniosek osoby, instytucji lub stowarzyszenia sprawującego nadzór nad skazanym, a także na wniosek zakładu prowadzącego leczenie, rehabilitacje lub readaptację, zarządzić wykonanie zawieszonej kary pozbawienia wolności. Gdyby skazano osobę bez zawieszania jej kary - sąd może orzec umieszczenie sprawcy przed wykonaniem kary w odpowiednim zakładzie opieki zdrowotnej.

Wedle ustawy o ochronie zdrowia psychicznego osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspakajania podstawowych potrzeb życiowych może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie - także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Problem leczenia w szpitalach psychiatrycznych jest bardziej skomplikowany i wykracza poza ramy niniejszego, uproszczonego znacznie, opracowania.

Podobnie jak w przypadku regulacji dotyczących leczenia narkomanii - poddanie się leczeniu odwykowemu (w przypadku problemu alkoholowego) jest dobrowolne, jednocześnie ustawa przewiduje od tej zasady wyjątki.

Osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania zakładu leczniczego. Osoby takie można zobowiązać do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. Właściwym w tej sprawie sądem jest wskazany w przepisach sąd rejonowy. Obowiązek poddania się leczeniu trwa tak długo, jak tego wymaga cel leczenia, nie dłużej jednak niż dwa lata od momentu uprawomocnienia się postępowania.
Sąd, który nałożył na osobę uzależnioną od alkoholu obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, jeśli uzna, że na skutek takiego uzależnienia zachodzi potrzeba całkowitego ubezwłasnowolnienia tej osoby - zawiadamia o tym właściwego prokuratora. W razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia sąd opiekuńczy, określając sposób wykonywania opieki, orzeka o umieszczeniu osoby uzależnionej w domu opieki społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu, chyba że zachodzi możliwość objęcia tej osoby inną stałą opieką.

Co w przypadku Internetu?

W polskim systemie prawnym nie ma ustawy dedykowanej uzależnieniu od Internetu. Podobnie jeśli chodzi o telewizję czy gry komputerowe. Należałoby potraktować ten problem zbiorczo. Wydaje się, że tematyka podlega uregulowaniom ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Wprowadzona ustawowo instytucja powinna zajmować się tego typu patologiami. Powinna być odpowiedzialna za kształtowanie polityki społecznej w tym zakresie (por. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i zapobieganiu alkoholizmowi, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego) w pierwszej kolejności za prowadzenie prac badawczych nad wskazanymi problemami, następnie powinna prowadzić odpowiednie działania informacyjne i profilaktyczne.

Prawo rodzinne

Polskie prawo rodzinne, inaczej niż prawo angielskie czy ustawodawstwo stanowe USA, nie zawiera enumeratywnego katalogu okoliczności, z których każda stanowi podstawę rozwodu. Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi, iż uzyskanie rozwodu możliwe jest tylko w razie wystąpienia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. W każdej sprawie o rozwód sąd ustalić musi czy taki rozkład występuje. Wedle judykatury - rozkład pożycia jest zupełny, gdy wszelkie więzy łączące małżonków uległy zerwaniu. Rozkład pożycia jest trwały, gdy doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, że na tle okoliczności konkretnej sprawy powrót małżonków do pożycia nie nastąpi. Może się zatem zdarzyć, że przyczyną wystąpienia trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego będzie uzależnienie od Internetu jednego lub obojga małżonków.

Prawo pracy

Uzależnienie od Internetu może powodować bezprawne naruszenie porządku pracy. W grę wchodzą naruszenia takich obowiązków jak porządek pracy w wąskim znaczeniu - obowiązek stosowania się do ustalonego czasu pracy, wykonywanie w czasie pracy czynności nie związanych z zadaniami wynikającymi ze stosunku pracy oraz reguł zapewniających niezmącone funkcjonowanie zakładu. Naruszenie porządku może polegać na naruszeniu obowiązków regulaminowych - określonych w regulaminie określonego pracodawcy, jak również obowiązków przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Kary porządkowe dzielą się na niemajątkowe (upomnienie, nagana) i majątkowe (kara pieniężna) i są uzależnione od winy pracownika - czyli ujemnej ocenie subiektywnej strony zachowania określonego mianem "naruszenia porządku".
Pamiętajmy, że pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.
Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach kodeksu pracy.

Prawo cywilne

Zgodnie z art. 13 kc. - osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeśli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Wedle art. 16 kc. osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych (w szczegółności pijaństwa i narkomanii), jeśli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Wydaje się, że takimi zaburzeniami psychicznymi o których mowa w tych dwóch artykułach kodeksu cywilnego może być stan uzależnienia od Internetu.

Artykuł 82 Kodeksu cywilnego mówi, iż nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Wydaje się słuszne uzanć za taki stan uzależnienie od Internetu, chociaż trudno mi w tej chwili wskazać konkretne sytuacje, w których ten przepis będzie miał zastosowanie. Pozbawienie skuteczności wadliwej czynności prawnej ze względu na brak świadomości lub swobody ma charakter bezwzględny. W literaturze podnosi się, iż stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany dosłownie i nie musi oznaczać zupełnego zaniku świadomości. Brak świadomości to taki stan, w którym następuje brak rozeznania, niemożność zrozumienia posunięć własnych lub też innych osób, niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia własnego postępowania [Kodeks cywilny - Komentarz red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1999 str. 265]. Stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona.