Podpis elektroniczny w prawie porównawczym

Prezentuję pracę magisterską "Podpis elektroniczny w prawie porównawczym" obronioną przez p. Katarzynę Misiopecką w Katedrze Prawa Cywilnego i Obrotu Gospodarczego pod kierunkiem prof. dr hab. Mirosława Nesterowicza, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Prawa i Administracji, Toruń 2001

Niniejszy dokument zawiera jedynie wybór z pracy. Cała praca znajduje się w pliku mgr_k_misiopecka.pdf (ok. 0.6 Mb). Uwagi dotyczące cytowania: Katarzyna Misiopecka, "Podpis elektroniczny w prawie porównawczym" Toruń 2001 http://www.vagla.pl

SPIS TREŚCI

Wstęp

Część I Cywilno - prawne zagadnienia podpisu elektronicznego

Rozdział 1 Podpis elektroniczny i jego rodzaje
1.1. Zagadnienia wstępne
1.1.1 Podpis a technologia jego tworzenia
1.1.2 Rodzaj podpisu elektronicznego z uwagi na skutki jego zastosowania
1.2. Austria
1.3. Niemcy
1.4. Polska
1.5. Podpis elektroniczny w innych państwach
1.5.1. Australia
1.5.2. Finlandia
1.5.3. Hong Kong
1.5.4. Illinois
1.5.5. India
1.5.6. Irlandia
1.5.7. Japonia
1.5.8. Kolumbia
1.5.9. Singapur
1.5.10. Wielka Brytania
1.5.11. USA
1.6. ONZ - UNCITRAL
1.7. Unia Europejska
1.8. Podsumowanie
1.8.1 Aspekt 1. Definicja podpisu elektronicznego z uwagi na technologię jego tworzenia
1.8.2. Aspekt 2. Definicja - czym jest podpis elektroniczny
1.8.3 Aspekt 3. Konstrukcja definicji podpisu elektronicznego a praktyka

Rozdział 2 Skutki podpisu elektronicznego
2.1. Zagadnienia wstępne
2.2. Austria
2.2.1. Ogólne skutki prawne
2.2.2. Szczegółowe skutki prawne
2.3. Niemcy
2.4. Polska
2.4.1 Skutki z zastosowania bezpiecznego podpisu elektronicznego
2.5. ONZ - UNCITRAL
2.6. Unia Europejska
2.6.1 Skutki zastosowania zaawansowanego podpisu elektronicznego
2.7 Podsumowanie

Rozdział 3 Podpisujący i weryfikujący podpis
3.1. Zagadnienia wstępne
3.2. Austria
3.3. Niemcy
3.4. Polska
3.4.1. Podpisujący
3.4.2. Weryfikujący podpis
3.5. ONZ - UNCITRAL
3.5.1. Podpisujący
3.5.2. Weryfikujący podpis
3.6. Unia Europejska
3.6.1. Podpisujący
3.6.2. Weryfikujący podpis
3.7. Podsumowanie

C z ę ś ć I I Administracyjno - prawne zagadnienia podpisu elektronicznego

Rozdział 1 Usługodawcy certyfikacyjni
1.1. Zagadnienia wstępne
1.2. Austria
1.2.1. Pojęcie usługodawcy certyfikacyjnego
1.2.2. Rozpoczęcie działalności certyfikacyjnej
1.2.3. Datownik
1.2.4. Rejestry
1.2.5. Zawieszenie działalności
1.3. Niemcy
1.4. Polska
1.4.1. Pojęcie podmiotu świadczącego usługi certyfikacyjne
1.4.2. Wymogi dla usługodawców certyfikacyjnych
1.4.3. Działalności certyfikacyjna
1.4.4. Znakowanie czasem
1.4.5. Odpowiedzialność usługodawcy certyfikacyjnego
1.4.6. Ochrona danych
1.4.7. Dokumentacja
1.5. ONZ - UNITRAL
1.6. Unia Europejska

Rozdział 2 Certyfikaty
2.1. Zagadnienia wstępne
2.2. Austria
2.2.1. Pojęcie i rodzaje certyfikatów
2.2.2. Wymogi dla usługodawcy certyfikacyjnego
2.2.3. Sprawdzanie tożsamości
2.2.4. Unieważnienie certyfikatu
2.3. Niemcy
2.4. Polska
2.4.1. Pojęcie i rodzaje certyfikatów
2.4.2. Unieważnianie certyfikatów
2.5. ONZ - UNITRAL
2.6. Unia Europejska

Rozdział 3 Nadzór
3.1. Zagadnienia wstępne
3.2. Austria
3.2.1. Organ nadzoru
3.2.2. Środki nadzoru
3.2.3. Spółka Telekom-Control GmbH
3.2.4. Współpraca z organem nadzorczym
3.3. Polska
3.3.1. Organ i środki nadzoru

C z ę ś ć I I I Techniczne zagadnienia podpisu elektronicznego

Rozdział 1 Szyfrowanie
1.1. Zagadnienia wstępne
1.2. Kryptografia symetryczna
1.2.1. Algorytm DES - istota działania
1.2.2. Szybkość i bezpieczeństwo
1.2.3. Schemat działania algorytmów wykorzystywanych w kryptografii symetrycznej w uproszczeniu
1.3. Kryptografia asymetryczna
1.3.1. Algorytm RSA - istota działania
1.3.2. Schemat działania algorytmów wykorzystywanych w kryptografii asymetrycznej

Rozdział 2 Uwierzytelnianie
2.1. Zagadnienia wstępne
2.2. Jednokierunkowa funkcja skrótu
2.3. Polityka certyfikacyjna i proces certyfikacji
2.3.1. Podmioty biorące udział w elektronicznej wymianie dokumentów i ich obowiązki
2.3.2. Proces uzyskania certyfikatu

Zakończenie

Bibliografia

WSTĘP

W obecnym stanie rozwoju technologicznego coraz częściej używaną formą składania oświadczeń woli staje się forma elektroniczna. Jest to możliwe dzięki powszechności dostępu do Internetu i związanej z nim komunikacji sieciowej. Coraz więcej osób zamiast wyjść z domu i załatwić sprawy na poczcie, w banku, w zusie, w sklepie, wymienić informacje ze znajomymi - włącza komputer i załatwia te sprawy przez sieć. Z sieci korzystają uczniowie i studenci, kobiety i mężczyźni, ludzie o różnych profesjach i zainteresowaniach: biznesmani i prawnicy, ekonomiści i majordomusi. Nie wychodząc z domu można porozmawiać z ludźmi w czasie rzeczywistym (np. przez IRC , ICQ , CHAT ), podzielić się swoją wiedzą i zasięgnąć opinii na dany temat (np. poprzez grupy dyskusyjne, używając kont pocztowych e-mail), obejrzeć oferty znanych firm (e-sklepy), przejrzeć prasę (np. www.rzeczpospolita.pl), zobaczyć co dzieje się w Polsce i w świecie itd. Możliwości korzystania z Internetu jest mnóstwo. Z jednej strony upowszechnianie nowoczesnych technik komunikacji pozwala na rozwój handlu, nauki, kultury, z drugiej strony stwarza niebezpieczeństwo naruszeń prywatności użytkowników i ataków hackerów. Postęp w tej dziedzinie jest możliwy tylko za sprawą stworzenia takich instrumentów prawnych, które umożliwią bezpieczny obrót prawny i pozwolą na skuteczne i bezpieczne wskazanie tożsamości podmiotów uczestniczących w elektronicznym obrocie prawnym. Obie strony muszą mieć pewność, że poufne informacje, które wysyłają i które zostają do nich wysyłane przychodzą w niezmienionej postaci, nikt nie ma wzglądu w ich treść, a nadawcą jest rzeczywiście ten, kto się za niego podaje. Rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie instytucji podpisu elektronicznego. Przedstawienie tematu podpisu elektronicznego w różnych systemach prawnych nie jest sprawą prostą. Z uwagi na złożoność zagadnienia praca została pomyślana jako opracowanie składające się z trzech części. Każda część z innej strony przedstawia zagadnienia podpisu elektronicznego, co pozwala dokonać swoistej systematyki zagadnień. Dwie pierwsze części to elementy składowe pewnej całości nie mogące samodzielnie zaistnieć bez pozostałej. Trzecia część to technologiczne rozwiązania podpisu elektronicznego.

Pierwsza część zawiera zagadnienia cywilno - prawne. W tej części wyjaśnione zostanie pojęcie podpisu elektronicznego i jego rodzajów. Jakie wywoła skutki zastosowanie podpisu elektronicznego oraz kto i w jakim zakresie może posługiwać się podpisem elektronicznym. Druga część zawiera zagadnienia administracyjno - prawne. Przedstawiony zostanie cały aparat wykonawczy. Aparat ten jest ściśle związany z jedyną sprawdzoną i współcześnie wykorzystywaną technologią tworzenia podpisu elektronicznego tj. technologią wykorzystującą kryptografię. Każdy podmiot przystępujący do wymiany elektronicznie podpisanych dokumentów będzie musiał przejść określoną drogę od usługodawców certyfikacyjnych po uzyskanie certyfikatu. Dlatego działalność usługodawców certyfikacyjnych, ich obowiązki i odpowiedzialność oraz nadzór nad działalności podmiotów zajmujących się certyfikacją to główne tematy tej części pracy.

Trzecia część to opis technologii kryptograficznej wykorzystywanej przez niekwestionowanego lidera w tym zakresie - USA. Stany Zjednoczone mają najbardziej rozbudowaną sieć na świecie, a technologie kryptograficzne u nich są lepiej rozwinięte niż w krajach europejskich. Wzbogacenie pracy o ten wątek sprawi, że praca stanie się, nie tylko ciekawsza, ale dzięki temu jaśniej i pełniej będę mogła przedstawić istotę podpisu elektronicznego nie tylko od strony prawnej, ale także praktycznej. Pomimo tego, że technologia kryptograficzna zostanie przedstawiona tylko w stopniu, w jakim pozwoli zrozumieć istotę podpisu od strony praktycznej, powiększa niestety rozmiary mojej pracy. Zawsze jest coś kosztem czegoś. W tym wypadku umieszczenie wątku o kryptografii odbyło kosztem pominięcia regulacji USA. Czy wybór był trafny - okaże się pod koniec pracy. Ponadto zostanie przedstawione jak z polityką certyfikacyjną radzą sobie niektóre polskie podmioty.

W pracy opierałam się na ustawodawstwach wybranych państw europejskich oraz regulacjach organizacji międzynarodowych:

1. Austria: Federalna Ustawa o Podpisie Elektronicznym (SigG)
2. Niemcy: Artykuł 3 (ustawa o podpisie cyfrowym - Gesetz zur digitalen Signatur - Signaturgesetz - SigG) ustawy z dnia 22 lipca 1997r o usługach informacyjnych i komunikacyjnych (Gesetz zur Regelung der Rahmenbedingungen fur Informations- und Kommunikationsdienste).
3. Polska: ustawa o podpisie elektronicznym z 2001r
4. Uncitral: ustawa modelowa dotycząca zagadnień prawnych związanych z Elektronicznym Przekazem Danych (Electronic Data Interchange - EDI) oraz projekt modelowej ustawy o podpisie elektronicznym,
5. Unia Europejska: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 13 grudnia 1999r w sprawie ramowych warunków Wspólnoty dla podpisu elektronicznego - 99/93 WE

Omówienie poszczególnych rozdziałów tematycznych następuje wg wyżej przedstawionej alfabetycznej kolejności państw i później organizacji międzynarodowych. Przedstawienie zagadnienia zawsze zaczyna się od zaprezentowania stanowiska austriackiego. W związku z tym zostaje ono omówione najdokładniej, a pozostałe regulacje będą porównywane do tego stanowiska.

Zadaniem, które postawiłam sobie przed napisaniem pracy było przedstawienie całego mechanizmu, istoty i celu podpisu elektronicznego uwzględniając podobieństwa i różnice wybranych systemów prawnych.

ZAKOŃCZENIE

Współczesna epoka to epoka społeczeństwa informatycznego, którego częścią stajemy się albo z wyboru, albo za sprawą nakładanych na nas obowiązków. W tej epoce nie tylko w Polsce, ale i na świecie wciąż jedyną nie tyle znaną, co wykorzystywaną metodą generowania podpisu elektronicznego jest metoda kryptograficzna. To jej podporządkowany jest aparat administracyjny w poszczególnych regulacjach i przepisy prawne dotyczące administracyjno - prawnych aspektów podpisu elektronicznego.

Przemierzając materiał zawarty w pracy, porównując różne systemy prawne można dojść do określonych wniosków.

1. Podpis elektroniczny o odpowiednim stopniu zabezpieczenia jest praktycznie nie do podrobienia. Podpis elektroniczny wbrew pozorom i ogólnemu poglądowi na podpis nie jest stały, a za każdym razem inny. Dla każdej wiadomości jest generowany inny podpis i nie jest on taki sam jak ten wygenerowany przed chwilą dla innej wiadomości. Wynika to z zastosowania techniki, metody generowania podpisu i zastosowania algorytmów z kluczem pojedynczym i publicznym oraz jednokierunkowej funkcji skrótu. A zatem można powiedzieć, że jest bezpieczniejszy niż podpis odręczny. Na bezpieczeństwo składają się ten i kilka innych aspektów. Jednakże w tym stwierdzeniu też można doszukać się kilku "ale", kilku "pod warunkiem".

2. Przede wszystkim trzeba mieć świadomość, że zabezpieczenie dokumentu podpisem elektronicznym dotyczy tylko danego dokumentu, tylko danej wiadomości, a nie dotyczy komputera, za pomocą którego łączymy się z siecią i wysyłamy podpisaną wiadomość. Komputer, z którego wychodzimy na zewnątrz tj. do sieci musi być zabezpieczony różnymi programami antywirusowymi, różnej klasy firewall'ami i innymi środkami. Ponadto niezbędne jest zabezpieczenie klucza prywatnego. Najlepiej ważne dane i klucz przechowywać na innym komputerze nie podłączonym do sieci. Niezastosowanie się chociażby do jednego z powyższych zaleceń może skutkować zniwelowaniem zabezpieczenia dokumentu podpisem elektronicznym. W wieku technologii cyfrowych, gdzie nawet termin "wojna" jest na nowo definiowany, odpowiedzialność podpisujących jest bardzo duża, z której nie zawsze można zdawać sobie sprawę.

3. Cel, dla którego zostały stworzone regulacje dotyczące podpisu elektronicznego zostanie osiągnięty, o ile podpisujący będą zachowywać się odpowiedzialnie. Tylko w takich warunkach swobodnie może rozwijać się bezpieczny, elektroniczny obrót prawny.

LITERATURA

Dokumenty i materiały

1. Dyrektywa 97/7/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 maja 1997r w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawieranych na odległość,
2. Dyrektywa 1999/93/EC Komisji Europejskiej z 13.12.1999r w sprawie ram Wspólnotowych dla podpisu elektronicznego,
3. Gesetz zur digitalen Signatur (Signaturgesetz - SigG) vom 22.07.1997, verkündet als Artikel 3 des "Gesetz zur Regelung der Rahmenbedingungen für Informations- und Kommunikationsdienste (Informations- und Kommunikationsdienste-Gesetz - luKDG)"
4. Verordnung zur digitalen Signatur (Signaturverordnung - SigV in der Fassung des Beschlusses der Bundesregierung vom 8. Oktober 1997
5. Begründung zur Verordnung zur digitalen Signatur (in der Fassung des Beschlusses der Bundesregierung vom 8.10.1997),
6. Entwurf - MaBnahmenkatalog für digitale Signaturen - auf Grundlage von SigG und SigV, (Stand 18.11.1997, Version 1.0)
7. Ustawa polska o podpisie elektronicznym z 27.07.2001r,
8. Ustawa modelowa UNCITRAL (Model Law on Electronic Commerce) dotycząca zagadnień prawnych związanych z Elektronicznym Przekazem Danych (Electronic Data Interchange w skrócie EDI) i pokrewnych środków komunikacyjnych,
9. Projekt ustawy modelowej UNCITRAL o podpisach elektronicznych Polska Akademia Umiejętności i "Kwartalnik Prawa Prywatnego" Rok X:2001, z.1
10. Sprawozdanie Międzyresortowego Zespołu do spraw handlu metodami elektronicznymi. Analiza obowiązującego stanu prawnego z punktu widzenia możliwości wykorzystania istniejących regulacji prawnych w transakcjach zawieranych metodami elektronicznymi oraz proponowane kierunki rozwiązań prawnych. Dokument rządowy przyjęty przez Rade Ministrów w dniu
11.07.2000r http://www.mg.gov.pl/struktur/hand_usl/sprawo.htm,
11. Wytyczne w sprawie kryptografii (Guidelines for Cryptography Policy) - dokument OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) z 27.03.1997

Opracowania książkowe

12. Barta J., Markiewicz R. "Internet a Prawo" Kraków 1998r 13. Barta J., Markiewicz R. "Główne problemy prawa komputerowego" Warszawa 1993r,
14. Bieniek Gerard, Ciepła Helena, Dmowski Stanisław, Gudowski Jacek, Kołakowski Krzysztof, Sychowicz Marek, Wiśniewski Tadeusz, Żuławska Czesława "Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia - zobowiązania" Warszawa1999,
15. Dmowski Stanisław, Rudnicki Stanisław "Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza - część ogólna" Warszawa1999,
16. Kocot W. "Zawieranie umów sprzedaży według Konwencji Wiedeńskiej" Warszawa 1998r,
17. Parker T. "TCP/IP" 1997,
18. Schneier Bruce "Ochrona poczty elektronicznej. Jak chronić prywatność korespondencji w sieci Internet?"
19. praca zbiorowa pod redakcją Stokłosy Janusza., autorzy: Darłowski W., Lipski A., Janicka - Lipska I., Ochnio G., Kóska A., Szymański W., "Ochrona danych w systemach komputerowych. Ćwiczenia laboratoryjne" Poznań 1997r

Artykuły

20. Abram Henryk i Kwiecień Tomasz "Wymagania dla nowo powstających systemów electronic commerce" http://www.sun.com.pl/fd/journal/sj5/sj_w_99.rtf,
21. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Delikt w cyberprzestrzeni" Rzeczpospolita, 1998r, Nr 83,
22. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Jak nie wpaść w sieci komputerowe" Rzeczpospolita, 1997r, Nr 264
23. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Kryptografia czyli internetowe być albo nie być" http://arch.rp.pl/a/rz/1999/12/19991210/199912100063.html,
24. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Prawo cyberprzestrzeni i stare konwencje" http://arch.rp.pl/a/rz/1997/11/19971115/199711150007.html
25. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Prawo sieci informatycznych" cykl artykułów http://www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_970325/prawo/prawo_a_3.html, http://www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_970327/prawo/prawo_a_4.html, http://www.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_970328/prawo/prawo_a_5.html,
26. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Sieć jako siatka na zakupy" http://www.sun.com.pl/fd/journal/sj5/sj_w_99.rtf,
27. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Transakcje, które biegną po łączach" Rzeczpospolita 1998r, Nr 85,
28. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Twardy orzech do zgryzienia" Rzeczpospolita 1998r, Nr 81,
29. Barta Janusz, Markiewicz Ryszard "Wielość w jednym" Rzeczpospolita, 1997r, Nr 269,
30. Bernat Artur "Pretty Good Privacy wersja 2.6.2. Wykład wprowadzający w obsługę pakietu wymiany informacji kodowanej za pomocą poczty elektronicznej o nazwie PGP",
31. Chmura Radosław, Włodarczyk Wojciech "Internet - problemy prawne" http://eber.kul.lublin.pl/~marka-r/publikac/internet2.html ,
32. Dudek Sebastian "Aukcje w Internecie. Sieć handlowa" Gazeta prawna z 22-24 września 2000r,
33. Gamdzyk Przemysław "Potrzebna, ale nie najważniejsza" ,
34. Izdebski Hubert "Gospodarka elektroniczna - podstawowe zagadnienia prawne" http://www.teleforum.pl/0078/14.html,
35. Jadczak Adam "Amerykański Kongres przyjął ustawę o podpisie elektronicznym" http://www.computerworld.com.pl/wiadomości/archiwum/2/5/2599.asp,
36. Kaczor Jacek "Nazwisko i podpis" Gazeta prawna z 2-3 sierpnia 2000r,
37. Konarski Xawery "Internet i prawo. Prawo cywilne, a Internet" http://biznesnet.pl/index.phtml?pg=ebiz&a=455 ,
38. Konrad Mariusz "Regulacje wspólnotowe dotyczące Internetu" http://www.kondrat.pl/artykuly/regulacje.html ,
39. Kondrat Mariusz "Handel elektroniczny - regulacje europejskie" http://www.kondrat.pl/e-handel/ ,
40. Konieczna Anna "Dokument elektroniczny - konieczność" http://www.landwellglobal.com/pl/pol/insights/articles/june2000.html ,
41. Krawczyk Tomasz Ludwik "Podpis e-lektroniczny. Przepisy Unii Europejskiej" http://www.emarketing.pl/index.phtml?s=0&p=0&k=298, (2000.10.31)
42. Krawczyk Tomasz Ludwik "Podpis elektroniczny" http://www.qra.nasze.pl/epodpis.html, (2000.10.31),
43. Kruschewski Rafał "Digitalme: ja wiem, co Ty wiesz" http://www.sun.com.pl/fd/journal/sj5/sj_w_99.rtf,
44. M.P. "Podpis elektroniczny później" Rzeczpospolita z 4.11.2000r http://www.rp.pl/gazeta/wydanie_001104/ekonomia/ekonomia_a_9.html,
45. Możejko Eugeniusz "Przyszłość w gospodarce elektronicznej" Gazeta prawna z 18-20 sierpnia 2000r,
46. Obuchowicz Maciej "Amerykański prezydent podpisał ustawę o podpisie elektronicznym" http://www.computerworld.com.pl/wiadomości/archiwum/2/6/2653.asp
47. Okoń Zbigniew "Kiedy podpis elektroniczny" http://www.value.hg.pl/lis00/lis00art1.html
48. Okoń Zbigniew "Nowe prawa wirtualnego konsumenta" http://www.internetstandard.com.pl/teksty.asp?katid=3&fr=1&tekstid=13 ,
49. Pietryga Tomasz "Bezpieczny podpis elektroniczny" Gazeta prawna z 4-6 sierpień 2000r,
50. Pitala Małgorzata "Wybrane zagadnienia handlu elektronicznego w ujęciu nowej Dyrektywy Unii Europejskiej" http://www.landwellglobal.com/pl/pol/insights/articles/july2000-d.html ,
51. Pniewski Paweł "Dyrektywa Komisji Europejskiej w sprawie ram Wspólnotowych dla podpisu elektronicznego. Komentarz - artykuł pochodzi z Biuletynu ZBP nr 4/2000" (data publikacji: 2000.09.18) http://www.ebanki.px.pl/artykuly/dyrektywa_epodpis.html,
52. Rafa J. "Prywatność więcej niż niezła. Ochrona poczty elektronicznej w Internecie" http://www.wsp.krakow.pl/papers/pgp.html,
53. Sieczka Lucyna "Elektroniczny podpis w Czechach" (data publikacji 2000.05.31) http://www.gentv.com.pl/art000714.html,
54. Sieczka Lucyna "Bezpieczny handel" (data publikacji 2000.06.19) http://www.gentv.com.pl/art000714.html,
55. Sitnicki Ignacy "Klucz do podpisu. Bezpieczeństwo obrotu prawnego w Internecie" http://arch3.rzeczpospolita.pl/a/rz/2000/04/20000419/200004190041.html ,
56. Szymborski Krzysztof "Prawo sieci" http://www.computerworld.com.pl/online/1999/48/numer/prawo_sieci.asp
57. Trojański Mariusz "Elektroniczna wymiana dokumentów" (2000.12.03) http://www.www-mag.com.pl/porady/cybercash/c019/index.html,
58. Zieliński Jarosław "Czym jest Internet" http://www.winter.pl/czym/html, (data publikacji 6.07.1998r ze zmianami 18.07.1998r)
59. Zieliński Jarosław "Usługi informacyjne w Internecie" http://www.winter.pl/informacyjne.html, (data publikacji 05.12.1997r ze zmianami 10.11.1998r)
60. Zieliński Jarosław "Powstanie Internetu" http://www.winter.pl/powstanie.html,

Inne źródła

61. Co nowego? Elektroniczne podpisy w MS Office 2000 http://www.antywirus.pl/conowego/990618.html,
62. Computer Emergency Response Team Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej "Poselski projekt ustawy o podpisie elektronicznym" http://www.cert.org.pl/NEW/nowosci62.html,
63. CNN. com. technology. computing "Legalized e-signatures bring convenience, risk" http://europe.cnn.com/2000/TECH/computing/09/29/e.signature/index.html
64. Ebanki "Metody uwierzytelniania stosowane w bankach internetowych w Polsce" http://www.ebanki.px.pl/technika/uwierz_bankowi.html,
65. Ebanki "Podpis cyfrowy" http://www.ebanki.px.pl/technika/podpis_cyfrowy.html,
66. "Prawo nowych technologii. Bibliografia" http://www.prawnik.civ.pl/pwi/bibliografia.htm ,
67. Polska Agencja Prasowa. Dziennik Internetowy "Powstaje poselski projekt ustawy o podpisie elektronicznym" Wydanie nr 895, Warszawa z 7 grudnia 2000r http://dziennik.pap.com.pl/internet/20001207192318.html,
68. Prometeus Interactive "Internet" http://www.prometeus.com.pl/,
69. Magellan Software "Podpis elektroniczny" http://www.magsoft.pl/nowosci/Rok%202000/podpiselektroniczny.html
70. PGP - Podpis elektroniczny, PGP - wstęp http://www.webmedia.pl/marrad/pgp/pgp_r_po.html,
71. Planet "Bezpieczeństwo systemu bankowości internetowej Pl@net. Podpisy elektroniczne, Kryptografia symetryczna, Kryptografia niesymetryczna, Protokoły SSL, Bezpieczeństwo" http://www.fortisbank.com.pl/default.html,
72. Uhlig Maciej "Ogólne omówienie różnic w zaawansowaniu zastosowań sieci internetowych w Polsce i na świecie" http://www.cto.us.edu.pl/iift.html,
73. VaGla.pl Prawo i Internet http://www.vagla.pl,
74. VizySign rozwiązanie wspomagające podpis cyfrowy http://www.radiotechmkt.com.pl/podpis.htm,