Harmonizacja niektórych aspektów prawa autorskiego - omówienie dyrektywy

Pierwsza propozycja dyrektywy UE związanej z prawem autorskim w sieciach komputerowych została przedstawiona w grudniu 1997r. W przeciągu następnych lat wprowadzono kilkadziesiąt poprawek, ostatecznie w maju bieżącego roku zaakceptowano końcową wersję dyrektywy.

Krzysztof Gienas

Internet wywołuje dyskusje związane z ochroną praw autorskich w elektronicznym środowisku. Dzięki możliwościom technicznym przekształcenie tradycyjnych utworów do cyfrowej postaci jest łatwe i nie pociąga za sobą dużych kosztów. Kopie w formie zdigitalizowanej mają jednakową jakość odpowiadającą z reguły oryginałowi. Publikowanie w sieci umożliwia dotarcie do potencjalnie nieograniczonej liczby użytkowników. Trudności nie sprawia również zwielokrotnianie raz opublikowanego utworu, proceder taki jest praktycznie niemożliwy do zatrzymania lub kontrolowania. Formy zwielokrotnienia utworu mogą przybrać formę zarówno downloadingu (przegranie pliku na własny komputer) jak i uploadingu (umieszczenie utworu na witrynie internetowej). Wszystko to sprawia, iż Internet może być uznany za zagrożenie dla twórców. Rozwój technologiczny zwiększył możliwości kreacji, produkcji i eksploatacji utworów. Wprowadzenie efektywnego systemu ochrony praw autorskich ma pozwolić na większą kreatywność twórców i zmniejszyć obawy przed wykorzystywaniem Internetu.

Regulacje związane z eksploatacją utworów w Internecie zostały zawarte już w konwencji WIPO z 1996r. Warto także zwrócić uwagę na Zieloną Księgę (Green Paper) przygotowaną przez UE w 1995 r. a dotyczącą praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Opracowanie to wskazywało na kilka zagadnień wymagających harmonizacji m.in. prawo do reprodukcji, systemy technicznej ochrony utworów w Internecie.

Prace nad dyrektywą w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym trwały kilka lat. W toku opracowywania tekstu zgłoszono kilkadziesiąt poprawek - sytuacja taka nie powinna nikogo dziwić. Pierwsze projekty z 1997r. w świetle rozwoju technologicznego mogą być uznane w pewnym stopniu za nieaktualne.

Dyrektywa z 22 maja 2001r. zawiera 15 artykułów odnoszących się do poszczególnych uprawnień - prawa do reprodukcji, dystrybucji i jego wyczerpania prawa do komunikowania utworu publiczności, ich ograniczeń a także ochrony zabezpieczeń technicznych i informacji o prawach autorskich.

Artykuł 2 wprowadza definicję prawa do reprodukcji utworu obejmującą bezpośrednie lub pośrednie, czasowe lub trwałe zwielokrotnianie dzieła w całości lub też części. Zarówno forma jak i środki jakimi posłużono się do zwielokrotnienia są nieistotne z prawnego punktu widzenia.

Przykładowo może być to downloading (z witryny WWW bądź serwera ftp) lub uploading. Osoba uprawniona korzystać ma z prawa do reprodukcji na zasadzie wyłączności, wyjątki od tej reguły przewiduje art. 5 dyrektywy. Ograniczenia praw autorskich zostały podzielone na dwie grupy: obligatoryjne i fakultatywne.

Wyjątek, który musi zostać wprowadzony do regulacji prawnych państw członkowskich dotyczy aktów tymczasowego zwielokrotnienia utworu, które są integralną i istotną częścią procesu technicznego, nie mają samodzielnego znaczenia ekonomicznego a ich celem jest umożliwienie transmisji pomiędzy użytkownikami za pomocą podmiotu pośredniczącego lub używanie utworu zgodnie z prawem. Obejmuje on także caching. Dosłowna interpretacja artykułu mogłaby wyłączyć zakwalifikowanie cachingu jako ograniczenia praw autorskich, pomimo swojej użyteczności nie jest on istotną częścią komunikacji za pośrednictwem sieci komputerowych [1]. W związku z tym w tekście dyrektywy caching został wyraźnie wskazany jako ograniczenie w rozumieniu art. 5 ust. 1.

Także dyrektywa z 8 czerwca 2000r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług w społeczeństwie informacyjnym, a w szczególności handlu elektronicznego w obrębie wolnego rynku reguluje prawne aspekty cachingu [2]. Należy podkreślić, iż "zwielokrotnienie" powinno być interpretowano jako pojęcie prawnicze a nie techniczne. Jeśli podczas używania utworu chronionego przepisami prawa autorskiego w sieciach komputerowych jest on czasowo przechowywany przez podmiot pośredniczący w transmisji to nie oznacza to, iż prawo do reprodukcji zostało naruszone. Tymczasowe przechowywanie informacji w ramach usługi cachingu służy zwiększeniu efektywności komunikacji elektronicznej. Kopie tworzone na tzw. cache-serwerach są wykorzystywane wyłącznie w celach komunikacyjnych, podmiot pośredniczący nie modyfikuje przekazywanych informacji.

Grupa wyjątków fakultatywnych obejmuje 5 możliwych ograniczeń prawa do reprodukcji. Państwa członkowskie w tym przypadku mają wolną rękę w wprowadzaniu ich do wewnętrznego porządku prawnego. Obejmują one między innymi reprodukcję dokonywaną przez muzea, biblioteki i archiwa jeśli nie ma ona na celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych lub komercyjnych (chodzi zarówno o bezpośrednie jak i pośrednie korzyści). Kolejna grupa ograniczeń prawa do reprodukcji a także uprawnienia do komunikowania utworu publiczności to art. 5 ust. 3 obejmujący 15 sytuacji. W rezultacie dyrektywa wprowadza 20 fakultatywnych ograniczeń. Czas pokaże, czy państwa członkowskie zdecydują się na wprowadzenie większości z nich.

Dyrektywa odnosi się także do prawa do dystrybucji (art. 4) i komunikowania utworu publiczności (art. 3). Uprawnienie związane z dystrybucją obejmuje wyłączność publicznej dystrybucji utworów a także ich kopii bez względu na formę (sprzedaż lub w inny sposób).

Art. 3 gwarantuje wyłączność związaną z komunikacją utworów publiczności przewodowo lub bezprzewodowo. Jedną z form udostępniania prac jest sytuacja, w której odbiorca wybiera zarówno czas jak i miejsce dostępu do utworu - obejmuje ona usługi związane z dostarczaniem dokumentów on-line na żądanie.

Zgodnie z projektem nowelizacji ustawy prawo autorskie przedstawionym w lutym 2000r. zapewnianie dostępu publiczności do utworu tak, by pojedyncze osoby miały do niego dostęp w wybranym przez siebie miejscu i czasie miałoby zostać uznane za odrębne pole eksploatacji w zakresie rozpowszechniania utworu.

Oddzielny artykuł poświęcony został ochronie zabezpieczeń technicznych takich jak kodowanie. Umożliwiają one kontrolę nad rozpowszechnianiem utworów w Internecie a ich rola sprowadzać się może do ochrony przed kopiowaniem, kontroli dostępu opartej na kodach i kluczach deszyfrujących. Wprowadzane są także zabezpieczenia oparte na dołączaniu do utworów dodatkowych bitów - "elektroniczne znaki wodne".

Dyrektywa przewiduje harmonizację prawnego przeciwdziałania bezprawnemu usuwaniu zabezpieczeń technicznych utworów. Obejmować ma ono między innymi wprowadzenie ochrony przed produkcją, dystrybucją lub posiadaniem w celach komercyjnych urządzeń umożliwiających usuwanie zabezpieczeń.

W kwestii odpowiedzialności za naruszenia prawa autorskiego dyrektywa odwołuje się do zasad uregulowanych w dyrektywie UE z 8 czerwca 2000r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług w społeczeństwie informacyjnym, a w szczególności handlu elektronicznego w obrębie wolnego rynku ("dyrektywa dotycząca handlu elektronicznego").

Zdaniem krytyków dyrektywy [2] nie rozwiązuje ona wielu ważnych problemów związanych z prawami autorskimi w elektronicznym środowisku a poruszonych w Zielonej Księdze UE. Po drugie lista 20 fakultatywnych ograniczeń z art. 5 ust 2 i 3 sprawić ma, iż państwa członkowskie nie zdecydują się na implementację całej listy.

Omawiana dyrektywa będzie miała z pewnością wpływ na polskie prawo autorskie. W przypadku Polski katalog pól eksploatacji z art. 50 ustawy prawo autorskie ma charakter otwarty, przyjmuje się, iż Internet może zostać uznany za odrębne pole eksploatacji. Niemniej jednak proponowana jest nowelizacja ustawy w celu wskazania pól związanych z elektronicznym korzystaniem z utworów [3]. Poselski projekt nowelizacji ustawy z lutego 2000r. przewidywał nadanie nowego brzmienia art. 50 ustawy - pozostawiając jednak otwarty katalog pól eksploatacji utworów. W ustawie miałby pojawić się zapis, iż odrębne pole w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu stanowi wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną oraz techniką cyfrową.

Krzysztof Gienas

Autor jest studentem IV roku prawa - Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego. Ma na koncie kilka publikacji związanych z prawem w Internecie w serwisie "VaGla.pl Prawo i Internet". Obecnie przygotowuje opracowanie dotyczące odpowiedzialności dostawcy usług internetowych w prawie europejskim.

Bibliografia:

[1] P. Hugenholtz " Copyright aspects of caching " Digital Intellectual Property Practice Economic Report (DIPPER Report) 1999
[2] K. Gienas "Odpowiedzialność ISP w świetle dyrektywy UE o handlu elektronicznym" maszynopis opracowania przygotowywanego do publikacji w serwisie Vagla.pl w grudniu 2001
[3] P. Hugenholtz " Why the Copyright Directive is Unimportant, and Possibly Invalid." EIPR 2000/11, str. 501-502
[4] Aurelia Nowicka - Prawo autorskie a społeczeństwo informacyjne - zagadnienia wybrane w "Internet - fenomen społeczeństwa informacyjnego" pod red. T. Zasępy Częstochowa 2001