Lekcja - jeśli mamy jakąś wynieść

W żałobnych komentarzach, gdy dziennikarze pozwalali politykom dzielić się na antenie bólem po stracie przyjaciół (również tych, którzy mieli inny pogląd na Polskę), pojawił się wątek, który wydaje się być istotny: nazwano dziennikarzy częścią "klasy politycznej". Pytani na ulicach "zwykli ludzie" zastanawiali się, jak to możliwe, że Prezydent okazuje się być dziś tak wspaniałym człowiekiem, zaś w czasie piastowania urzędu tak krytycznie się do niego odnoszono. "Przyprawiano gębę" - jak słyszałem. Inni pytali - dlaczego nikt nam nie pokazał tych wszystkich "ciepłych zdjęć" pary prezydenckiej, dlaczego politycy potrafią dziś dostrzec w politycznym przeciwniku człowieka, zaś jeszcze nie tak dawno nie szczędzili sobie ostrych słów. "Przekroczono granice" - stwierdzili niektórzy. "Wyciągnijmy wnioski" - dodawali inni. "Istnieje coś takiego, jak poczucie wstydu. Po prostu pewnych rzeczy przez kilka tygodni nie będzie wypadało robić" - powiedział we wtorek w TVP Info komentujący stan świadomości społecznej prof. Henryk Domański, dyrektor Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk.

To notatki o naturze ludzkiej, bo w masie społecznej są ludzie o różnej wrażliwości na ból i cierpienie, różni ludzie mają różne potrzeby w sferze zaspokojenia ciekawości, refleksji i wyciszenia. W społeczeństwie są ludzie mniej lub bardziej odpowiedzialni, są tam więksi lub mniejsi cynicy, ludzie światli, ale również tacy, którzy nie grzeszą mądrością. Dlatego właśnie - jak uważam - nie można zbyt łatwo generalizować, gdy opisuje się społeczeństwo, lub nawet tylko jego część. To notatki również o naturze mediów, przedsiębiorstw budujących swoją biznesową pozycję na sposobie (w tym szybkości) przekazywania informacji. Jeśli są różne grupy obywateli, do których medialny przekaz jest adresowany, zasady marketingu podpowiadają także, że muszą być różne media.

Marszałek Sejmu, który dziś pełni również funkcję pierwszej osoby w państwie, ogłosił tydzień żałoby narodowej. Tragedia bez precedensu w historii zasługuje na taką żałobę. Ludzie nie czekając na oficjalny podpis spontanicznie wywiesili flagi, pogrążyli się w zadumie. Nie wierząc może nawet w pierwsze doniesienia. Wraz z nastaniem żałoby uległy zmianie programy, plany redakcyjne, cykl wydawniczy. Monochromatyczna szata zastąpiła wystudiowane przez designerów kolory.

W ostatnich dniach zobaczyłem dużą różnicę między poszczególnymi, dostępnymi w Polsce, stacjami telewizyjnymi, które przez długie godziny relacjonowały praktycznie te same wydarzenia, ale w inny sposób. Inaczej sprawę relacjonowała dostępna niemal w każdym domu telewizja publiczna (dziennikarka, która niezwykle osobiście relacjonowała to, co widać było za jej plecami, była raczej częścią wydarzeń, nie zaś komentatorem), inaczej Polsat (być może trafiłem na taką akurat godzinę, w której pokazywano tylko jedną stronę niedawnego, społecznego sporu), a inaczej TVN24 (chyba jako jedyna telewizja dysponuje w Warszawie helikopterem, a to wpływa na sposób relacji). Oglądałem również CNN i BBC. Inny klimat miały transmisje i relacje prasowe w Polsce, inne zaś mediów światowych. W Polsce nikomu nie przyszłoby chyba do głowy nazwać w tych dniach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej "ojcem nowego nacjonalizmu", a jeden z komentarzy opublikowanych w the Washington Post zatytułowano "Poland mourns Lech Kaczynski, father of a new nationalism" (tekst ten "przekleiło" wiele serwisów internetowych, w tym tampabay.com). I ktoś to przeczytał i ktoś m.in. na tej podstawie wyrobił sobie zdanie o sytuacji w dalekiej, obcej - być może - Polsce.

Wydaje mi się ważne, by to dostrzec - fragmentaryczna wiedza, fragmentaryczne przekazywanie informacji, może być wykorzystywane do manipulacji. Smutną obchodzimy rocznicę, a ponura historia pokazała, że prezentując opinii publicznej ciała pomordowanych w katyńskim lesie oficerów wykorzystano to, aby przypisać zbrodnię komuś innemu. Do mordu na oficerach wykorzystano niemiecką amunicję, co - jak usiłowano tłumaczyć - oznacza, że egzekucji dokonali hitlerowcy. Po latach okazało się, że NKWD wykorzystywało również niemiecką broń i taka trafiła w czasie II Wojny Światowej w okolice Smoleńska.

Czy jest tylko jedna rzeczywistość i jedna prawda historyczna, czy też może rzeczywiste jest to, co widzimy, czego jesteśmy świadomi, na co zwrócono nam uwagę? Czy ocena zdarzeń zależy od sensu nadanemu, narzuconemu im przez mających moc sugestywnego komentowania i wyboru tematów, którymi w danej chwili ma zainteresować się publiczność? A może od samodzielnego myślenia i chęci dociekania prawdy?

"PIERWSZE nagrania po wypadku w Smoleńsku", które prezentował m.in. Reuters, przedstawiały wrak samolotu polewany wodą przez gaszące pożar ekipy ratowników. Nie były to jednak "pierwsze" nagrania.

W internecie pojawił się w poniedziałek film z pierwszych minut po upadku samolotu. W ciągu doby obejrzało go nie więcej niż trzysta kilka osób. Być może właśnie ze względu na takie sytuacje, a nie tylko dla potrzeb wyjaśniania okoliczności wypadku, osoby zabezpieczające katastrofę chciały zabrać ludziom zdjęcia, nagrania, a nawet notatki. Gdyby na zdjęciach i nagraniach uchwycono - przykładowo - ciała zabitych, a potem to wszystko pojawiłoby się w mediach, albo "jedynie" w internecie, to mogłoby dojść do zbezczeszczenia pamięci osób zmarłych. Jeśli zaś rozbija się samolot prezydencki z niemal setką dostojników na pokładzie i dzieje się to na terytorium innego państwa, a jeszcze w historycznym dla obu państw momencie, to sytuacja jest niezwykle napięta.

Na filmie słychać strzały, ale nie wiem właściwie, co to za odgłosy. Czy ktoś odganiał potencjalnych szabrowników, czy to może broń chroniących polskich dostojników funkcjonariuszy BOR strzelała w płomieniach dogasającego pożaru? A może to nie były strzały, tylko - co zasugerował jeden z komentatorów - butle z tlenem, lub coś zupełnie innego? Tego nie wiem, gdyż nie mam wystarczającej wiedzy, by zinterpretować tego typu materiał filmowy.

Wiem zaś, że TVN24 "dotarł" do filmu we wtorek wieczorem. Chwilę po tym, jak internauci zaczęli sobie przesyłać linki do tego, opublikowanego w YouTube, materiału. Telewizja wyemitowała fragment. Materiał był zmontowany. Nie było słychać rosyjskich przekleństw amatora, który - najwyraźniej w szoku i nie mogąc uwierzyć w to, co widzi - podbiegł do wraku z włączoną kamerą. Prezentując fragment w telewizji nie wyemitowano również odgłosów przypominających strzały. Być może to ze względu na poczucie odpowiedzialności, by nie tworzyć dwuznacznej sytuacji? Nie odnotowano faktu modyfikacji filmu, nie podano również źródła. Chwilę po telewizyjnej emisji licznik YouTube nadal wskazywał 349 wyświetleń, ale prawdopodobnie dlatego, że YouTube opóźnia wyświetlenie prawdziwej statystyki.

Minęło może 40 minut. Przed rozmową z prof. Jadwigą Staniszkis TVN24 wyemitował film po raz drugi. Tym razem również był zmontowany, ale inaczej. Teraz było słychać lekko przytłumione trzaski-strzały, ale nadal wyciszono głos operującego kamerą, wyraźnie wstrząśniętego na oryginalnym nagraniu Rosjanina. Telewizja pozostawiła na ścieżce dźwiękowej jednak jego przyspieszony oddech i odgłos kroków.

Czy był również film z upadku samolotu, który - jak przeczytałem - miał być wyemitowany przez TVP niedługo po tym, jak media poinformowały społeczeństwo o zdarzeniu? Miał być wyemitowany "podobno". Nie widziałem, a zdaję sobie sprawę, że w przypadku tragicznych zdarzeń, w których panuje "głód informacji", podchwytywane są różne plotki i szumy informacyjne. Jeśli był - więcej się nie pojawił. Jeśli był - kiedyś się prawdopodobnie pojawi.

Tymczasem w internecie można znaleźć animacje komputerowe, które symulują spekulowany przebieg wypadków (być może ktoś, zwłaszcza mniej znający możliwości edycji grafiki 3D, mógł wziąć taką animację za film przedstawiający rzeczywiste wypadki). Animacje takie pojawiły się dla ilustracji materiałów telewizyjnych już w kilka godzin po katastrofie, chociaż zapis z czarnych skrzynek odczytano we wtorek, a wstępne wyniki śledztwa możemy poznać dopiero za dwa, a nawet trzy tygodnie.

Takie symulacje komputerowe wpływają na percepcje zdarzeń. Podobnie, jak sposób wyboru i przedstawiania odpowiednio dobranych materiałów mogą tworzyć taki, lub inny, "klimat" odbioru relacji. Mogą wpływać na postrzeganie osób, grup ludzi czy problemu. Mogą powodować histerię lub euforię, miłość lub nienawiść. Przyprawiać gębę, lub ocieplać wizerunek. Jednocześnie w takich sytuacjach, jak sobotnia katastrofa, rzetelność dziennikarska (dotycząca wyboru, ale również redagowania materiału) zderza się z rzeczywistością rynku medialnego, w którym "lepszy" materiał konkuruje z "jeszcze lepszym", bardziej kolorowym, bardziej ujmującym, bardziej przemawiającym do wyobraźni, szybciej poddanym.

Ile informacji można opublikować w społeczeństwie informacyjnym? Czy niepublikowanie informacji zawsze ogranicza wolność słowa i stanowi cenzurę? Z drugiej strony - czy możliwe jest dziś powstrzymanie informacji? Oto ilustracją serwisów prasowych są w tym tygodniu zdjęcia miejsca katastrofy samolotu TU-154M zrobione w poniedziałek przez satelitę. Chodzi o produkt firmy DigitalGlobe. Coraz dokładniejsza, coraz bardziej ingerująca w życie prywatne informacja nadal jest towarem. Wszak tymi "wysokiej jakości satelitarnymi zdjęciami cyfrowymi" handluje DigitalGlobe, Inc., chociaż - jak przypuszczam - żadna telewizja nie zapłaciła rosyjskiemu amatorowi, producentowi wideogramu z pierwszych minut po katastrofie. Wiele krajów jest dziś w żałobie, ale jutro - może się tak okazać - na rynku oferowane będą specjalne usługi, które ktoś zechce reklamować słowami: zamów najlepsze ujęcia z katastrofy, która wydarzyła się minutę temu. Nawet, jeśli wydarzyła się w odległym zakątku świata.

Żyjemy w czasie przełomu - między społeczeństwem medialnym a postmedialnym, chociaż to ostatnie określenie chyba nie jest adekwatne do sytuacji. Bardziej pasowałoby może "ultramedialne". Przedsiębiorstwa medialne sięgają do komentarzy publikowanych w Sieci (tak np. w przypadku cytatów z internetowych ksiąg kondolencyjnych, wypowiedzi opublikowanych w "serwisach społecznościowych" przez rozpoznawalnych aktorów sceny publicznej, tak również w przypadku sięgania do internetowych materiałów wideo i zdjęć, których na "rynku" kupić się nie da). Media instytucjonalne konkurują z konsumentami mediów, którzy również się ze sobą komunikują. Media krajowe konkurują z mediami zagranicznymi, do których jest coraz łatwiejszy dostęp, bo ktoś kiedyś wywalczył Wolną Polskę.

W internecie można znaleźć opublikowany na stronach rosyjskiej gazety "Komsomolskaja Prawda" film z miejsca sobotniej katastrofy, na którym utrwalono moment, w którym ratownicy składają do trumny ciało. Wedle komentarzy redakcyjnych było to ciało Pana Prezydenta. Nie widziałem tego filmu w polskich relacjach. Być może dlatego, że polskie redakcje mają do komentowanych wydarzeń bardziej osobisty, bo Polski, stosunek. Wiedzą również, kto jest odbiorcą ich publikacji - pogrążony w olbrzymim szoku kraj, który w katastrofie stracił najważniejsze osoby w państwie.

A może nie pokazano tych materiałów w telewizji z powodów, które opisują komentarze internautów. Krystx napisał: "Moim zdaniem, takie zdjęcia nie powinny się ukazywać poprzez szacunek do zmarłego". Karambol997 zaś: "Jak można opublikować coś takiego. Strażacy, ratownicy itp itd powinni mieć kategoryczny zakaz wnoszenia telefonów komórkowych na miejsce/a tragedii/katastrofy. To straszne ;( "

Zagraniczne media prezentowały mało subtelne sceny. Zwrócili na to nieśmiało uwagę niektórzy polscy dziennikarze. W Polsce materiał jest inaczej wybierany, nie wszystko trafia na antenę. Jest żałoba narodowa. Obraz może skaleczyć, zniechęcić do nadawcy.

A przecież to nie musi być obraz. Jak się wydaje poseł Maks Kraczkowski mógł powiedzieć kilka słów za dużo, gdy komentował proces identyfikacji ciała Pana Prezydenta. Wypada jednak odnotować również komentarz red. Miecugowa, który w TVN24 odniósł się krytycznie do wypowiedzi minister Ewy Kopacz, relacjonującej do kamer sposób identyfikacji ciała Pierwszej Damy. Jest też druga strona medalu - olbrzymi stres i wielka presja związana ze skalą i wagą katastrofy. Nie jest prosto w takiej sytuacji utrzymać dystans i mieć pełną świadomość wypowiadanych słów.

Z pewną obawą piszę kolejne słowa. Historyczna prawda o zbrodni katyńskiej również była przez długie lata ofiarą swoistego "rynku" informacji. Nie było zapotrzebowania na taką prawdę wśród tych, którzy byli gatekeeperami, nie było też społecznego popytu, a więc i podaż była ograniczona. Pewne informacje wszak mogą być nie na rękę, niewygodne, nieistotne (w danym miejscu, w danym czasie, lub dla danego "targetu"). Za rozpowszechnianie pewnych informacji można było zniknąć, pozostawiając w domu osierocone dzieci. Czasy się zmieniły i o Katyniu - za sprawą tragicznych wypadków - usłyszał cały świat. Usłyszał, ale ma niedosyt. Wiemy, że w niedzielny wieczór, dzień po katastrofie, film "Katyń" wyemitowała rosyjska telewizja. Nieco wcześniej wyemitował to "niszowy" rosyjski kanał kulturalny. Z całego świata zaczęli się zwracać do Polski z prośbą o możliwość pokazania filmu. A informacja jest towarem.

Cytowany przez PAP rzecznik TVP Stanisław Wojtera (tu za Gazeta.pl i Światowe telewizje zainteresowane emisją filmu "Katyń") odniósł się do dużego zainteresowania filmem Andrzeja Wajdy:

W przypadku placówek dyplomatycznych sprawy załatwiane są od ręki. Jeśli chodzi o pokazy w stacjach telewizyjnych, zainteresowani albo kierowani są do dystrybutorów filmu na tych rynkach, albo, jeśli na danym terytorium brak dystrybutora, udzielamy im licencji na emisje sami.

Litwini poprosili polską telewizję również o dodatkowe materiały na temat zbrodni katyńskiej. Cytowany wyżej rzecznik TVP miał to komentować dla PAP słowami:

TVP jest w trakcie gromadzenia tego materiału, a to, co zostanie zgromadzone, będzie też częścią oferty TVP na międzynarodowe targi telewizyjne MIPTV, które od poniedziałku do piątku trwają w Cannes.

Dopiero po powyższych doniesieniach o przygotowywaniu podaży w związku z pojawiającym się popytem zidentyfikowano w Moskwie ciało Marszałka Płażyńskiego. Zostały zatem zidentyfikowane 62 ofiary katastrofy, w której zginęło 96 osób. Nikt jeszcze nie został pochowany, jeszcze nie wszyscy zostali zidentyfikowani, jeszcze nie skończyła się żałoba narodowa, ale już usłyszałem nieśmiałą sugestię, że katastrofa lotnicza w Smoleńsku mogłaby zostać zekranizowana.

Ile czasu, przy takiej konkurencji (opisywanej czasem określeniem "pluralizm mediów"), można pokazywać materiały koncentrujące się na tylko jednym zagadnieniu, mając do dyspozycji "wciąż te same obrazki"? Usiłując przy tym sprostać wymogom delikatności i powagi chwili? Jak długo media dadzą radę omijać zwykle na swych antenach relacjonowane wydarzenia z innych sfer, krajów? Tym bardziej, że przecież dostępne są one w konkurencyjnych mediach, adresowanych do innego "targetu", dostępnych o jeden przycisk na pilocie dalej... To trudne. Zwłaszcza, gdy konsumenci zobaczyli już wszystkie nagrane sceny i komentarze, kiedy dowiedzieli się, mniej więcej, co się wydarzyło i jak to może wpłynąć na ich aktualną sytuację życiową.

Media - dla swego istnienia - potrzebują konfliktu, na co zwracał uwagę np. dr Jacek Wasilewski w trakcie swojego wystąpienia, poświęconego retoryce:

Jaka jest ta retoryka medialna? Z jednej strony mamy to dążenie do atrakcyjności, a z drugiej dążenie do rzetelności, która jest - tak jakoś - mało atrakcyjna, więc przegrywa. Wybiera się dwa poglądy. Skrajne. I te dwa poglądy skrajne reprezentują nam wszystkie poglądy w ogóle...

Gdzie skrajne poglądy, gdy główni aktorzy publicznego teatru medialnego bratają się ze sobą przed kamerami, pogrążeni w żalu po niedawnej stracie?

Mamy czas żałoby narodowej, telewizje i gazety ograniczyły lub zrezygnowały z reklamy, wszystkie pokazują prawie to samo, jednak niczym manna z nieba konflikt się pojawił. W ramach tematyki związanej z żałobą narodową, bezpiecznie - z punktu widzenia potencjalnej obrazy uczuć i obyczajów - nie wchodząc na grunt "kalendarza wyborczego", rozpoczął się właśnie ostry spór o Wawel. Spór, który ma już w Polsce długą tradycję (por. Konflikt wawelski). Media łapią oddech, mają co pokazywać.

Potem skończy się żałoba, minie kilka tygodni, o których mówił prof. Domański, i będą mogły z czystym sumieniem relacjonować kolejne spory, tym razem przerywając program materiałem reklamowym. Wbrew żałobnym deklaracjom spirala zacznie się rozkręcać.

W Publikacjach "Gazety Polskiej" ukazał się tekst Marcina Wolskiego, zatytułowany "Mediom". Rozpoczyna się on od słów:

Prawdę mając na ustach, a kłamstwo w kieszeni,
będąc zgodni ze stadem, z rozumem w konflikcie,
dzisiaj lekko pobledli i trochę stropieni,
jeśli chcecie coś zrobić, to przynajmniej milczcie!

Apel do mediów jednak na niewiele się przyda. Jeśli chcemy zrozumieć współczesne polskie społeczeństwo, jeśli mamy wynieść jakąś lekcję z niedawnych zdarzeń, musimy - to prawda - próbować rozumieć siebie nawzajem i dostrzegać w adwersarzach człowieka, ale również musimy próbować rozumieć mechanizmy działania i naturę mediów. Jeśli zależy nam na rozwoju społeczeństwa (niezależnie od tego, czy wierzymy w państwo narodowe, czy już tylko w postnarodowe), należy - obok krzewienia historii polskiej państwowości - więcej uwagi poświęcić edukacji medialnej.

Politycy coś już o tym wiedzą. Przecież to nie media wymyśliły sposób "przykrywania" jednych informacji innymi. Warto dać konsumentom mediów równe szanse.