Propozycje nowelizacji Prawa prasowego a propozycje w zakresie inwigilacji elektronicznej komunikacji

Ponieważ wielu internautów ucieszyło się, gdy się dowiedziało, że "blogów nie będzie trzeba rejestrować", warto wyraźnie wskazać również inne konsekwencje proponowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przepisów projektu ustawy o zmienia ustawy Prawo prasowe. Skoro ministerstwo postanowiło jednak zmienić definicję pojęcia "prasa" (a trzeba pamiętać, że dzisiejsze przepisy oznaczają obowiązek rejestracji wydawania dzienników i wydawania czasopism, nie zaś wszystkich form prasowych), to publikujący w internecie nie będą objęci tajemnicą dziennikarską oraz nie będą mogli korzystać z licencji ustawowych, które dziś przewiduje ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zwłaszcza jednak pierwsza z wymienionych konsekwencji jest istotna, a to wobec zgłaszanych ostatnio przez Policję potrzeb nowelizacji przpisów w zakresie dopuszczenia retencji danych oraz możliwości zdalnego i skrytego przeszukania komputerów obywateli.

Termin zgłaszania uwag do projektu ustawy, która ma znowelizować Prawo prasowe, mija 2 listopada 2009 r. (poniedziałek). Gdyby zatem ktoś miał ochotę wysłać do ministerstwa swoją opinię, to może zwrócić uwagę na to, że chociaż projektowana nowela uzasadniana jest potrzebą "usunięcia dotychczas występujących w praktyce wątpliwości interpretacyjnych w zakresie zbyt ogólnej definicji prasy", co się projektodawcy zupełnie nie udało. W uzasadnieniu nie ma mowy o konsekwencjach w sferze tajemnicy dziennikarskiej dla "blogerów" (czymkolwiek oni są), ani nie ma mowy o wpływie tej nowelizacji na prawo autorskie (por. Skąd pomysł rejestracji elektronicznych publikacji?). Wydaje mi się jednak, że te sfery są prawdziwym powodem manipulacji przy definicjach i zakresie stosowania (jeśli jest przeciwnie i jako komentator jestem po prostu zbyt podejrzliwy, a ministerstwo po prostu nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji swojego projektu, to warto ministerstwu te konsekwencje pokazać; por. "Dobrowolna" rejestracja nie jest rozwiązaniem, negatywna definicja "prasy" jest zagrożeniem).

W komentarzu dla Dziennika Internautów napisałem:

Niektórzy się cieszą, ze nie będzie potrzeby rejestracji sądowej blogów. Moim zdaniem dziś takiego obowiązku nie ma (twierdze tak konsekwentnie i tłumaczę dlaczego w kolejnych tekstach publikowanych w dziale prasa mojego serwisu). Ministerstwo zaś wycofując się ze swojego wcześniejszego pomysłu rejestracji, a wprowadzając "negatywną definicję prasy" zrobiło coś innego, z czego "blogerzy" (kimkolwiek oni są) chyba cieszyć się nie powinni, ponieważ w istocie projekt oznacza dziś dla nich, że jeśli będzie ustawą, to:

nie będą objęci tajemnicą dziennikarską (chociaż dziś - jak uważam - są) oraz nie będą mogli korzystać z licencji ustawowej z art 25 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (chociaż dziś - jak uważam - mogą).

Czyli zasada socjotechniczna "chcesz trochę, proś o wiele" zadziałała. Teraz wszyscy odetchną z ulgą, że nie będzie rejestracji, chociaż chodzi (i mam wrażenie - cały czas chodziło) o coś innego.

Jeśli "blogów, korespondencji elektronicznej, serwisów społecznościowych służących do wymiany treści tworzonej przez użytkowników, przekazów prywatnych użytkowników w celu udostępnienia lub wymiany informacji w ramach wspólnoty zainteresowań, stron internetowych prywatnych użytkowników" nie uważa się za prasę (przedstawiona przez MKiDN propozycja nowelizacji art. 7 ustawy Prawo prasowe, w której definicję prasy oparto o negatywną przesłankę "podlegania procesom przygotowywania redakcyjnego w rozumieniu ust. 2 pkt 8"), a jednocześnie ministerstwo proponuję definicję "dziennikarza" ("dziennikarzem jest osoba zajmująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiałów prasowych, na rzecz i z upoważnienia redakcji, w szczególności pozostająca z redakcją w stosunku pracy"), to taką propozycję należy analizować w świetle ostatnich komentarzy na temat prac nad ustawą o świadczeniu usług drogą elektroniczną oraz nad ustawą o Policji: Policja zabiega o wprowadzenie ustawowego obowiązku retencji danych przetwarzanych przez dostawców usług internetowych oraz Zdalne przeszukanie komputerów obywateli i policyjne trojany w projekcie nowelizacji polskiej ustawy o Policji.

"Tajemnica dziennikarska blogerów" oraz ich "status prasowy" pojawiały się już w publicznej dyskusji w innych krajach. W tym serwisie odnotowałem m.in.:

• Tajemnica dziennikarska nie dla blogerów?
• Dalszy ciąg sprawy osadzonego Josha Wolfa
• Orzeczenie w sprawie zatrzymanego blogera Charlesa LeBlanca
• Prasa internetowa - blogi i kto może być dzinnikarzem?

Oczywiście takich doniesień jest więcej (gdyby ktoś chciał przyczynić się do lepszego udokumentowania zjawiska - proszę o komentarze pod tekstem, wraz z linkami do materiałów źródłowych). Mamy też przyczynek do tej dyskusji w Polsce:

• "Sprawa tożsamości Kataryny" - czy mamy prawo do anonimowej komunikacji?
• Gruby pancerz, stopery w uszy i wycieraczki antyplwocinowe dla wolności słowa

Czy przysługuje nam prawo do anonimatu oraz - generalnie - prawo do ochrony źródeł informacji i anonimowej komunikacji? W kontekście ujawnienia przez Dziennik danych Kataryny pisałem: "Jeśli ujawnienie danych jednego komentatora prasowego przez innego oznacza jawność życia publicznego, to znaczy, że prawo do anonimatu musi zginąć na krwawym ołtarzu społeczeństwa informacyjnego". Trochę melodramatycznie, ale odejście od zasady ochrony tajemnicy to również konsekwencja innych procesów, którą zarysowałem w tekście Rozważania o anonimowości i o przesyłaniu (niezamówionych) informacji. Dziś ta konsekwencja jest coraz bardziej widoczna, zwłaszcza wobec propozycji pochodzących z Policji (por. powyżej), ale również wobec niedawnych doniesień medialnych na temat podsłuchiwania (niekwestionowanych) dziennikarzy (jak np. p. Bogdana Rymanowskiego; zob. m.in. w Rzeczpospolitej: Dziennikarze podsłuchiwani przez ABW oraz w Gazeta.pl: Podsłuchiwani dziennikarze: Zagrożona wolność słowa).

Są i inne teksty poświęcone temu zagadnieniu (tajemnicy komunikacji), ale związane z konfliktem z prawem do dochodzenia roszczeń:

• Niemożność wskazania sprawcy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka
• Konflikt "anonimowość" vs. "dochodzenie roszczeń" narasta
• Rzut oka na przetwarzanie numerów IP w Polsce
• Anonimowa krytyka w blogu
• Identyfikacja użytkowników, pomówienie w SMS-owym serwisie towarzyskim i odpowiedzialność (jej brak)
• Zabezpieczenie dowodów i wskazanie sprawcy: doświadczenia czytelnika
• Pomówienia a anonimowość
• Wyrok ETPCz: prawo dochodzenia roszczeń w przypadku naruszenia prywatności

W tym ostatnim tekście mowa o wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie K.U. przeciwko Finlandii (Application no. 2872/02), w którym Trybunał stwierdził, że "państwo powinno stworzyć środki prawne ochrony życia prywatnego jednostki, również wówczas, gdy w grę wchodzą relacje między jednostkami". Tajemnica nie jest zatem bezwzględna i powinny być jakieś mechanizmy ujawniania danych aktorów komunikacji (również tej, prowadzonej w sferze elektronicznej).

W odniesieniu do "tajemnicy dziennikarskiej blogerów" warto odnotować, że obecnie w USA wypracowywany jest tu pewien "kompromis". Pisze o tym the New York Times w tekście Shield Law Compromise Would Protect Reporters and Bloggers. Kompromis zapadł w pewnej dyskusji o charakterze politycznym (administracja prezydenta USA negocjowała sprawę z politykami Demokratów). Zacytujmy fragment tego źródła:

Under the proposed agreement, a so-called media shield law would allow federal judges to quash subpoenas against reporters if they determine that the public interest in the news outweighed the government’s need to uncover the leaker – including, in some circumstances, disclosures of classified national security information.

The proposal would also extend coverage to unpaid bloggers engaged in gathering and disseminating news information.

A więc "blogerzy" (jakkolwiek będziemy to pojęcie definiować; jest tu problem, bo to pojęcie dziś nie występuje w polskim porządku prawnym, więc zastosowanie go do negatywnego definiowania pojęcia "prasa" wcale nie poprawia bezpieczeństwa prawnego) również mają być chronieni tajemnicą komunikacji.

Analizując problem "tajemnicy dziennikarskiej blogerów" warto sięgnąć również do innego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w śród nich m.in. wyrok w sprawie Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii (orzeczenie z 27 marca 1996 r.); tu m.in.

Ochrona dziennikarskich źródeł informacji jest jednym z podstawowych warunków wolności prasy. Wyrażone to zostało w ustawach i zawodowych dziennikarskich kodeksach etycznych wielu państw-stron. Znalazło również potwierdzenie licznych międzynarodowych dokumentach, takich jak np. Rezolucja o wolnościach dziennikarskich i prawach człowieka, przyjęta podczas IV Europejskiej konferencji ministerialnej nt. polityki mass-mediów w Pradze, 7-8 grudnia 1994., czy Rezolucja Parlamentu Europejskiego o poufności dziennikarskich źródeł informacji z 18 stycznia 1994 r. (Official Journal of the European Communintes No. C 44/4). Bez takiej ochrony informatorzy mogą bać się pomagać prasie w powiadamianiu opinii publicznej o sprawach wzbudzających publiczne zainteresowanie. W rezultacie, ważna rola prasy - publicznego obserwatora, może ulec osłabieniu. Może również negatywnie wpływać na zdolność prasy zapewnienia dokładnej i wiarygodnej informacji. Ze względu na wagę ochrony dziennikarskich źródeł informacji dla wolności prasy w demokratycznym społeczeństwie oraz potencjalnie negatywny wpływ nakazu ujawnienia źródła na korzystanie z tej wolności, środek taki może być uznany za zgodny z art. 10 Konwencji tylko wtedy, gdy jest uzasadniony ze względu na przeważający interes publiczny

Europejski Trybunał Praw Człowieka, gdy analizował art. 10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, nie zajmował się jedynie "tradycyjna prasą". Jeśli tajemnica dziennikarska może dotyczyć autorów książek, to dlaczego nie miałaby dotyczyć autorów publikacji internetowych, które nie są "dziennikami" lub "czasopismami"?

Dlaczego właściwie zmieniać definicję prasy (poza oczywistym ciśnieniem ze strony dysponentów praw autorskich; por. O tym, że jesteśmy w "ostrym kryzysie" i o lobbingu w sferze prawa autorskiego; wydawców prasy boli dozwolony użytek osobisty z art 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ale również licencja ustawowa z art. 25 tej ustawy, który to artykuł rozpoczyna się od słów: "Wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji..."), skoro leczony - zdaniem ministerstwa kultury - projektem nowelizacji problem nie dotyczy w istocie rejestracji wydawania dzienników i czasopism (to się w projekcie ostatecznie nie zmienia)?