Interpelacja w sprawie ochrony dóbr osobistych osób publicznych (naruszane przez serwisy plotkarskie)

Obowiązujący system prawny przewiduje rozwiązania dotyczące ochrony dóbr osobistych każdego człowieka. Zgodnie z art. 23 K.c. dobra osobiste człowieka, jak w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Już z treści wskazanego przepisu wynika, że ochrona dóbr osobistych jest wszechstronna. Może być realizowana w różny sposób i za pomocą różnych środków ochrony prawnej. Ochrona ta może mieć charakter niemajątkowy, jak i majątkowy.

Art. 24 § 1 i 2 K.c. stanowi, że ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 448 K.c.). Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 415 i nast. K.c.). Z art. 24 § 3 K.c. wynika, że powyższe przepisy nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.

Obowiązujące przepisy zapewniają więc każdej osobie, której dobro osobiste zostało naruszone lub też tylko zagrożone, dwa roszczenia o charakterze niemajątkowym, a mianowicie o zaniechanie działania (zachowania) oraz o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia stanu spowodowanego naruszeniem dobra osobistego. Przewidują także ochronę majątkową, przesądzając o możliwości zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego na rzecz poszkodowanego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny w każdym przypadku naruszenia (zagrożenia) dobra osobistego, a także odszkodowania, jeśli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa. Ponadto obowiązujące przepisy dopuszczają możliwość wytoczenia powództwa o ustalenie, że określone dobro osobiste przysługuje konkretnej osobie, jak również że dobro to zostało zagrożone lub już naruszone (w tym przypadku podstawę prawną takiego żądania stanowi art. 189 K.p.c.). Doniosłą rolę w szybkim i efektywnym trybie ochrony dóbr osobistych odgrywa także Prawo prasowe w zakresie uregulowanych w nim instytucji sprostowania i odpowiedzi.

Każdy poszkodowany, bez względu na to czy jest, czy też nie, osobą publiczną, może korzystać z pełnego katalogu obowiązujących środków ochrony prawnej. Może dochodzić zarówno roszczeń o charakterze niemajątkowym, jak i majątkowym. Należy przy tym zauważyć, że nie ma żadnych przeszkód, aby roszczenia o charakterze majątkowym (o zadośćuczynienie oraz odszkodowanie) były dochodzone łącznie, o ile następstwem działań naruszających dobro osobiste jest zarówno uszczerbek o charakterze niemajątkowym (krzywda), jak i majątkowym (szkoda majątkowa).

Ciężar udowodnienia rozmiaru krzywdy czy też wysokości poniesionej szkody majątkowej, zgodnie z zasadą rozkładu ciężaru dowodu (art. 6 K.c.), spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (osobie poszkodowanej). Należy jednak zwrócić uwagę na to, że Kodeks postępowania cywilnego przewiduje od tej zasady wyjątek, odstępując w pewnych kategoriach spraw od potrzeby udowodnienia w sposób ścisły i dokładny wysokości dochodzonych w procesie świadczeń. Prawo liczy się bowiem z pewnymi trudnościami w zakresie ustalenia elementów rozstrzygnięcia odnoszących się właśnie do wysokości żądania. Wskazany wyjątek został przewidziany w art. 322 K.p.c., który stanowi, że jeżeli w sprawie o naprawienie szkody, o dochody, zwrot bezpodstawnego wzbogacenia lub o świadczenie z umowy o dożywocie sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Przepis umożliwia sądowi uwzględnienie żądania pozwu, chociaż żądana przez powoda kwota nie jest możliwa do ścisłego udowodnienia, co w przypadku braku takiego uregulowania prowadziłoby do oddalenia powództwa w tej części (tzw. ius moderandi). Dotyczy to zarówno spraw o zadośćuczynienie, jak i odszkodowanie, zaś w tym ostatnim przypadku może mieć zastosowanie tak do ustalenia wysokości poniesionych strat (damnum emergens), jak i utraconych korzyści (lucrum cessans). Niewątpliwie przepis ten stanowi złagodzenie ujemnych skutków przewidzianych w art. 6 K.c.

Kwestią odmienną od zakresu przysługujących poszkodowanym naruszeniem dóbr osobistych środków ochrony prawnej pozostaje natomiast kwestia korzystania z tychże środków. Niewątpliwie rezygnacja z dochodzenia na drodze postępowania sądowego ochrony słusznych praw osób poszkodowanych nie sprzyja kształtowaniu właściwych postaw społecznych. Brak reakcji na naruszenie dóbr osobistych wyzwala bowiem często mechanizm eskalacji zachowań niepożądanych.

Rezygnacji z dochodzenia przez poszkodowanych przysługujących im roszczeń o ochronę dóbr osobistych nie uzasadnia długotrwałość niektórych toczących się procesów cywilnych. W przypadku długotrwałych procesów cywilnych ważną rolę w szybkiej i skutecznej ochronie dóbr osobistych odgrywa instytucja zabezpieczenia roszczenia uregulowana w art. 730 i nast. K.p.c. Udzielenia zabezpieczenia roszczenia można domagać się zarówno przed wszczęciem postępowania, jak i w jego toku. W obecnym stanie prawnym sąd udziela zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, w szczególności sąd może unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania (art. 755 § 1 K.p.c.) Należy wskazać, że podstawową funkcją postępowania zabezpieczającego jest zapewnienie uprawnionemu (w tym przypadku poszkodowanemu) ochrony przed możliwymi niekorzystnymi skutkami związanymi z czasem trwania sprawy rozpoznawanej przez sąd. Uzyskanie zabezpieczenia zezwala na zniwelowanie niekorzystnych następstw uzyskania ostatecznego rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w terminie późniejszym niż samo wszczęcie postępowania. Może również stanowić odpowiedź na działanie obowiązanego szkodzące usprawiedliwionym interesom uprawnionego. Uzyskanie zabezpieczenia stwarza ochronę prawną o charakterze tymczasowym, jednakże przebiegającą w zasadzie równolegle z toczącym się postępowaniem sądowym i obejmującą okres trwania tego postępowania.

Analiza obowiązujących przepisów proceduralnych wskazuje na to, iż zapewniają skuteczne dochodzenie roszczeń o ochronę dobór osobistych.

Zauważyć należy, że jakkolwiek obwiązujący system prawny przewiduje szeroki katalog ochrony dóbr osobistych przed ich naruszeniem, to niewątpliwie dążenie do jego doskonalenia jest ideą słuszną. Dlatego też Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy ministrze sprawiedliwości przygotowała wstępny projekt części ogólnej przyszłego Kodeksu cywilnego, w którym zaproponowano regulację dotyczącą ochrony dóbr osobistych. Przewiduje ona silniejszą ochronę interesów majątkowych poszkodowanego, a to poprzez przyznanie mu nie tylko prawa do zadośćuczynienia i odszkodowania, ale także uprawnienia do żądania wydania korzyści uzyskanych przez osobę, która dopuściła się naruszenia dobra osobistego.

Odnosząc się do instytucji publicity of rights, o której wspomina pan poseł w swej interpelacji, należy wskazać, że instytucja ta jest znana systemowi prawa amerykańskiego. Została wypracowana w oparciu o orzecznictwo sądów amerykańskich i przewiduje ochronę wizerunku osoby publicznej także po jej śmierci. Wskazana instytucja nie została skodyfikowana na poziomie prawa federalnego, jednakże funkcjonuje w ustawodawstwach poszczególnych stanów.

Z wyrazami szacunku

Podsekretarz stanu

Zbigniew Wrona

W odpowiedziach, jakie uzyskałem od ministerstwa, zaobserwowałem, że w gruncie rzeczy na zbliżone do siebie zagadnienia, poruszone przeze mnie w dwojaki sposób - od strony potencjalnych niepożądanych zjawisk w świecie Internetu oraz od strony tego, czy przysługujące uprawnionemu środki prawne w ww. przypadku są wystarczające - otrzymałem odpowiedzi, które bezsprzecznie różnią się od siebie. Nie wspominam tu o prawie materialnym, zwłaszcza na gruncie prawa cywilnego - wszak trudno tu stwierdzić rozbieżności. Problem ten jednak pojawia się w ocenach opisanych w interpelacjach zjawisk, które formułuje Ministerstwo Sprawiedliwości. Ocena oraz prognoza co do ewentualnych dalszych działań legislacyjnych w zakresie wzbogacenia ochrony dóbr osobistych jest wręcz rozbieżna względem siebie, jeśli porównać odpowiedź na interpelację SPS-023-5906/08 (mówi o potrzebie dalszych zmian) z odpowiedzią na interpelację SPS-023-5905/08 (mówi o utrzymaniu status quo dotychczasowych rozwiązań). Odnosząc się zwłaszcza do tej ostatniej odpowiedzi, w mojej ocenie utrzymanie dotychczasowych rozwiązań nie jest wystarczająco dobre, co stwierdzam, patrząc choćby na prawo niemieckie, gdzie zdecydowano się na wzmocnienie karnej ochrony prywatności, tzn. przed podglądaniem, utrwalaniem wizerunków uchwyconych w sposób niedozwolony, tj. poza wiedzą fotografowanego, z użyciem teleobiektywów itp. Nie wolno również gromadzić tego typu zdjęć, przekazywać innym osobom, a przede wszystkim ujawniać publiczności i rozpowszechniać (§ 201 i § 201a kodeksu karnego w wersji z 3 listopada 1998 r., BGBl. I S. 3322, zm. ustawą z 13 kwietnia 2007, BGBl. I S. 513). Natomiast we Francji art. 44 ustawy z 5 marca 2007 włączył do francuskiego kodeksu karnego art. 222-33-3, który penalizuje happyslapping, tj. rejestrowanie i rozpowszechnianie obrazów ilustrujących przemoc, tj. naruszenia integralności cielesnej człowieka.

Równocześnie odnosząc się do prawa procesowego, wydaje się, że nie można obojętnie przejść m.in. nad kwestią opłat od dochodzenia swoich praw z tytułu naruszenia dóbr osobistych. Posłużę się tu przykładem. Jeśli klient zamierza wystąpić o np. 200 000 zadośćuczynienia, żeby podjąć jakieś działania, musi wydać z góry ok. 15 000 zł, na co składa się m.in. opłata stała, opłata stosunkowa, które łącznie zajmują ok. 85% tej kwoty, oraz koszty zastępstwa procesowego. Częstokroć są to koszty skutecznie zniechęcające pokrzywdzonego do korzystania ze swoich uprawnień. Nawiasem mówiąc, kwoty zasądzane przez sądy w ramach zadośćuczynienia są wyjątkowo niskie w stosunku do przychodów wydawców, np. jak podają źródła za 2006 r., wpływy z reklam wyniosły 189,9 mln zł dla jednego z nich. Wobec tego wydaje się, że jeśli doszło do rażącego naruszenia prywatności i czci w związku z ingerencją w sprawy intymne, podana wyżej kwota nie jest wygórowana. Proszę zwrócić jednocześnie uwagę, że dziś komercjalizacja wizerunku jest niesłychanie galopująca, a twarz czy właśnie szeroko rozumiany wizerunek, to narzędzie pracy wielu aktorów, artystów, modelek itd.

Kolejnym dowodem mojego stanowiska o konieczności zmian jest wyrok Sądu Najwyższego w sprawie opłaty w sprawie o ochronę dóbr osobistych W tym miejscu należy wskazać na rozbieżności z powszechną praktyką sądów, które wzywają do opłacenia 5% wpisu stosunkowego. SN stanął natomiast na stanowisku, że obowiązuje opłata stała, nawet jeśli roszczenie obejmuje jakąś kwotę zadośćuczynienia. W jednym z komentarzy natomiast przedstawiono stanowisko, że ta opłata stała dotyczy jedynie roszczeń niemajątkowych, zaś roszczenia majątkowe objęte są zasadami ogólnymi (5% wartości przedmiotu sporu). I taką linię wykładni przyjmują sądy, co często kwestionują liczni przedstawiciele doktryny, wskazując na poprawne ich zdaniem stanowisko SN. Wyrok SN przynosi zatem bezsporną konkluzję: interpretacje są rozbieżne i ustawa wymaga takiego doprecyzowania, by nie było wątpliwości. Przyjęcie wykładni SN wzmocniłoby z pewnością ochronę osób, których prawa naruszono. Z praktyki procesowej bowiem wynika jednoznacznie, że opłata 5% od wartości roszczenia w tego typu sprawach jest zaporowa i w rezultacie prowadzi do redukowania roszczeń z obawy przed przegraną lub w ogóle rezygnacją z występowania na drogę sądową.

Panie Ministrze, w tym miejscu wydaje się koniecznością, aby jeszcze raz podkreślić, że zarówno jedna, jak i druga interpelacja dotyczą w gruncie rzeczy tego samego tematu - problematyki obecnej regulacji prawnej dóbr osobistych oraz ich oceny pod kątem utylitarnym dla uprawnionych podmiotów, tyle że zostały one ujęte na dwa sposoby, o czym wspomniałem wyżej.

Niezwykle ciekawa jest również skierowana do mnie opinia generalnego inspektora ochrony danych osobowych, który oceniając poruszone przeze mnie problemy, również podnosi, że obecne regulacje normatywne, w tym w zakresie bezpieczeństwa danych osobowych w Internecie, nie są uregulowane w sposób przejrzysty.

Pytanie. Mając powyższe na uwadze oraz w związku z zaistniałymi rozbieżnościami w odpowiedziach ministerstwa, uprzejmie pytam Pana Ministra o to, czy mógłby Pan ustosunkować się do poruszonych przeze mnie w tej interpelacji, jak również wyżej wskazanych interpelacjach problemów.

Z wyrazami szacunku

Poseł Tadeusz Arkit

Odnosząc się do poruszonej w interpelacji kwestii rzekomej rozbieżności ocen co do ewentualnych dalszych działań legislacyjnych mających na celu doskonalenie systemu ochrony dóbr osobistych, przedstawionych w piśmie ministra sprawiedliwości z dnia 14 listopada 2008 r. nr DL-P-II-0700-61/08 oraz w piśmie zastępcy prokuratora generalnego z dnia 14 listopada 2008 r. nr PR-V-070-25/08, należy podnieść, że sugerowana rozbieżność nie zachodzi.

W treści odpowiedzi ministra sprawiedliwości na interpelację w sprawie ochrony dóbr osobistych osób publicznych, przekazaną przy piśmie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 października 2008 r. nr SPS-023-5906/08, wskazano, że obowiązujące przepisy przewidują wszechstronną ochronę dóbr osobistych człowieka, która może być realizowana w różny sposób i za pomocą różnych środków ochrony prawnej, a pełny katalog obowiązujących środków ochrony prawnej przysługuje w jednakowym zakresie każdej osobie bez względu na to, czy jest, czy też nie, osobą publiczną.

Wskazano jednocześnie, że mimo iż obwiązujący system prawny przewiduje szeroki katalog ochrony dóbr osobistych przed ich naruszeniem, to w ramach dążenia do jego doskonalenia Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości przygotowała projekt zmian części ogólnej przyszłego Kodeksu cywilnego, który przewiduje silniejszą ochronę interesów majątkowych poszkodowanego - wskutek przyznania mu nie tylko prawa do zadośćuczynienia i odszkodowania, ale także uprawnienia do żądania wydania korzyści uzyskanych przez osobę, która dopuściła się naruszenia dobra osobistego.

Proponowane zmiany mają charakter ogólny w tym znaczeniu, że zmierzają do poszerzenia katalogu środków ochrony prawnej przysługujących każdemu człowiekowi bez względu na to, czy można mu przypisać status osoby publicznej, jak również bez względu na to, czy jego dobra osobiste zostały naruszone przez twórców ˝plotkarskich˝ portali internetowych na stronach internetowych. Podkreślić należy, że w zakresie ochrony dóbr osobistych nie ma potrzeby wprowadzania kazuistycznych regulacji wyodrębniających osoby publiczne jako podmioty, którym przysługiwałby odmienny katalog środków ochrony prawnej, ani też uzależniać tej ochrony od sposobu naruszenia dobra (na stronach internetowych) bądź osoby naruszyciela (twórcy portalu internetowego).

W treści odpowiedzi zastępcy prokuratora generalnego na interpelację w sprawie problemów prawnych związanych z funkcjonowaniem ˝plotkarskich˝ portali internetowych, przekazaną przy piśmie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 października 2008 r. nr SPS-023-5905/08, wskazano, że takie kazuistyczne zamierzenia legislacyjne naruszałyby spójność systemu prawa, zmniejszając jego transparentność.

Odnosząc się do kwestii opłat od pozwów w sprawach o ochronę dóbr osobistych, należy zgodzić się z twierdzeniem, że obowiązujący stan prawny regulujący kwestię tychże opłat jest niezadowalający. Zarówno bowiem w doktrynie, orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i praktyce sądowej istnieją rozbieżności w zakresie wykładni art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, z późn. zm.).

Z faktu naruszenia dóbr osobistych mogą wynikać zarówno roszczenia niemajątkowe, jak i majątkowe. Większość przedstawicieli doktryny stoi na stanowisku, że jeżeli pozew zawiera połączenie tych dwóch rodzajów żądań, opłata sądowa powinna być wyznaczona zarówno na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 3 (od roszczeń niemajątkowych), jak i na podstawie art. 13 (od roszczeń majątkowych). Stanowisko takie zajmuje Katarzyna Gonera w ˝Komentarzu do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych˝ (Warszawa 2007 r., s. 164), podkreślając przy tym, że wprawdzie, zgodnie z art. 26 ust. 1 pkt 3, w sprawach o ochronę dóbr osobistych pobiera się od pozwu opłatę stałą wynoszącą 600 zł, lecz nie ulega jej zdaniem wątpliwości - zwłaszcza w zestawieniu z treścią art. 26 ust. 1 pkt 6 - że opłata ta dotyczy jedynie roszczenia o ochronę praw niemajątkowych. Koncepcję tę popierają autorzy innych komentarzy do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych - Antoni Górski i Lech Walentynowicz (Warszawa 2008 r., s. 46), Jacek Ignaczewski (Warszawa 2008 r., s. 46), jak również Andrzej Oklejak i Mariusz Sorysz (Warszawa 2007 r., s. 146).

Natomiast odmienne stanowisko prezentuje Andrzej Zieliński w ˝Komentarzu do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych˝ (Warszawa 2007 r., s. 163-164). W jego ocenie, opłata stała pobierana być winna od każdego pozwu o ochronę dóbr osobistych niezależnie od tego, czy polega na zgłoszeniu roszczeń niemajątkowych czy też majątkowych. Gdyby bowiem ustawodawca uznał za właściwe pobieranie opłaty stosunkowej od roszczeń majątkowych wynikających z naruszenia dóbr osobistych, wyraźnie wskazałby (analogicznie do treści pkt 4 i 5 w ust. 1 w art. 26 omawianej ustawy), że opłata stała dotyczy tylko pozwów o roszczenia niemajątkowe. Skoro tego nie uczynił, należy uznać, że dotyczy ona wszelkich roszczeń wynikających z naruszenia tego dobra. Podobny pogląd i argumentację przedstawił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 10 listopada 2006 r. (I CZ 62/06, LEX 368451).

Z powyższego wynika, że istnieją zasadnicze rozbieżności w interpretacji wskazanych przepisów, które przekładają się na praktykę sądową. Zatem w celu ich uniknięcia za trafny uznać należy postulat doprecyzowania przepisów ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Z wyrazami szacunku

Podsekretarz stanu

Zbigniew Wrona