Internet i Netykieta a dobra osobiste człowieka

Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowaniu o swoim życiu osobistym. Jednocześnie - każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów i rozpowszechniania informacji (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej art. 47 oraz art. 54.1).

Wbrew panującej pwszechnie wśród Internautów opinii - istnieją w obowiązującym systemie prawnym Rzczpospolitej Polskiej zapisy normujące tę samą (lub bardzo zbliżoną) sferę zachowań co Netykieta.

Dobra osobiste są atrybutem wszystkich osób fizycznych. Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego pojęcia. Nauka prawa podkreśla ich niemajątkowy charakter, wiąże te dobra z osobowością człowieka. Ścisły związek z podmiotem, któremu służą powoduje, iż nie mogą być przenoszone, nie można się ich również zrzec, gasną wraz ze śmiercią podmiotu uprawnionego.

Opisywane dobra są wartościami o zmiennym zakresie, gdyż są one uznawane i odczuwane w danym, konkretnym społeczeństwie. Wraz ze zmianami warunków życia społecznego i ewolucją poglądów dotyczących dóbr osobistych - zmienia się ich zakres. W wielu publikacjach na ten temat zauważono, iż dobro osobiste powinno odpowiadać interesom przeciętnej jednostki ludzkiej. Prawo nie może chronić osób zbytnio przewrażliwionych, pozostawiając jednocześnie poza ochroną te jednostki, które z jakichś powodów nie są zdolne do określonych przeżyć o pozytywnym lub negatywnym charakterze. Jest to wyraz tendencji uznających dobra osobiste za wartości obiektywne. Sąd Najwyższy dał wyraz tym tendencjom uznając, iż przy ocenie naruszenia czci należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby żądającej ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa (Orzeczenie SN z 16 stycznia 1976 r., II CR 692/75, OSN 1976/11/251).

Niezamknięty katalog

Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach (art. 23 K.C.).

Kodeks cywilny poprzestaje na przykładowym, niezamkniętym katalogu dóbr osobistych ("w szczególności"). Wymienione w tym katalogu dobra nie są jedynymi chronionymi przez prawo, należy uznać iż zostały wskazane jako szczególnie charakterystyczne. Sens terminów znajdujących się w katalogu ustalają nie tylko powszechne reguły znaczeniowe języka, ale i całe systemy szczególnych reguł prawnych dotyczących wspomnianych wartości. Są one dodatkowo dookreślane przez orzecznictwo sądowe oraz zapisy konstytucyjne, które mają niezmiernie doniosłe znaczenie przy ich wykładni.

Otwarty katalog dóbr osobistych nieustannie się powiększa, obejmuje dobra osobiste związane ze sferą życia prywatnego, rodzinnego, ze strefą intymności. Ochrona w tym zakresie może odnosić się do wypadków ujawnienia faktów z życia osobistego i rodzinnego, nadużywania uzyskanych informacji, zbierania w drodze prywatnych wywiadów informacji i ocen ze sfery intymności, aby je opublikować lub w inny sposób rozgłaszać (Wyrok SN z dnia 18 stycznia 1984 r, I CR 400/83, OSNC 1984/11/195). Jednocześnie sfera uczuciowa związana z kultem pamięci osoby najbliższej lub przynależności do danej płci może stanowić przedmiot ochrony prawnej.

Przesłanki ochrony

Ochrony może żądać nie tylko ten, czyje dobro zostało naruszone działaniem, ale także osoba, której dobra osobiste zostały jedynie zagrożone naruszeniem. Działanie o którym mowa może także polegać na zaniechaniu. Przepis art. 24 k.c. chroni przed naruszeniem lub zagrożeniem bezprawnym. Według orzecznictwa bezprawne jest zachowanie sprzeczne z normami prawa lub zasadami współżycia społecznego, bez względu na winę a nawet świadomość sprawcy. Bezprawność czynu naruszającego dobro osobiste domniemywa się. Wynika stąd, że ten, kto naruszył dane dobro, broniąc się przed roszczeniami uprawnionego, musi wykazać, iż działanie jego nie było bezprawne. Do przesłanek wyłączających bezprawność należy: zgoda uprawnionego, działanie oparte na przepisie prawnym lub realizujące prawo podmiotowe, działanie w obronie uzasadnionego interesu społecznego (ta ostatnia przesłanka jest wielce kontrowersyjna).

Zdrowie

Niezamknięty katalog dóbr osobistych wyraźnie wymienia zdrowie, jednak na równi z nim traktować należy życie i nietykalność fizyczną (cielesną). W orzeczeniach sądowych znajdujemy czasem takie określenia, jak "cisza domowa", "spokój psychiczny". Tymczasem w wymienionych orzeczeniach chodziło w rzeczywistości o ochronę dobra osobistego jakim jest zdrowie człowieka.

Wolność

W doktrynie pojęcie "wolność" rozumiane jest na dwa sposoby. Szerokie rozumienie tego pojęcia obejmuje "wolność od czegoś", a więc wolność nie tylko od przemocy fizycznej ale także od obawy i strachu, od użycia przemocy lub zrealizowania groźby przez inną osobę. Tak więc ochronę wolności można rozumieć także jako ochronę przed bezprawnymi naciskami, krępującymi swobodne dysponowanie wartościami osobistymi. Wąskie rozumienie tego terminu uznaje wolność za "wolność osobistą, swobodę poruszania się". Z wolności rozumianej jako swoboda poruszania się niektórzy autorzy wyprowadzają prawo do niezakłóconego komunikowania się (komunikacji).

Cześć

Kolejnym z dóbr osobistych, wymienionych w kodeksie cywilnym jest cześć. Jak wynika z licznych analiz - spośród dóbr osobistych cześć najczęściej bywa przedmiotem ochrony. Cześć można rozumieć jako "część zewnętrzną", czyli dobre imię oraz jako "cześć wewnętrzną", czyli godność osobistą. Dobre imię zostaje naruszone poprzez pomawianie innej osoby o takie postępowanie lub właściwości, które mogą ją poniżyć w opinii publicznej albo narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu, lub rodzaju działalności. Naruszenie czci może nastąpić zarówno poprzez krzywdzące pomówienie, dotyczące życia osobistego i rodzinnego, jak i przez zarzucenie niewłaściwego postępowania w życiu zawodowym. Godność zostaje naruszona poprzez zniewagę, czy też obrazę.

Swoboda sumienia

Literatura wymienia głównie swobodę wyznawania bądź niewyznawania religii a także wykonywania lub nie praktyk religijnych. Do zakresu pojęcia będzie również należała ochrona pojęć, wyobrażeń i przekonań jednostki, także ochrona człowieka przed dyskryminacją ze względu na rasę, narodowość czy światopogląd.

Nazwisko lub pseudonim

Prawo do nazwiska i jego ochrona łączą się nierozerwalnie z ochroną innych dóbr osobistych, a w szczególności czci i godności osobistej. Dobro to może naruszać publikacja nazwisk osób z podaniem bliższych danych personalnych w sposób pozwalający na utożsamienie tych osób, lub też - jeżeli chodzi o osoby powszechnie znane - podanie takich okoliczności, które z łatwością pozwalają na ich identyfikację. Typową sprawą o ochronę nazwiska jest sprawa o zaniechanie używania bezprawnie cudzego nazwiska, a ściślej podawanie się za kogoś innego, niż się jest w rzeczywistości. Takie podawanie się za kogoś innego może mieć na celu uniknięcie ewentualnych ujemnych konsekwencji lub też wykorzystanie cudzego stanowiska lub statusu prawnego. Na równi z nazwiskiem chroniony jest pseudonim. Podnosi się, iż pseudonimem musi sprawiać wrażenie nazwiska. Pseudonimem będzie przybrane sobie dowolnie nazwisko zazwyczaj z imieniem. Sam sposób obrania takiego nazwiska jest nieistotny, ważny jest skutek - upozorowanie autentyczności nazwiska. Pseudonimami nie będą m.in. kryptogramy ani kryptonimy.

Wizerunek

Wizerunek pozostaje w pewnym związku z prawem do nazwiska i pseudonimu, jako elementu identyfikującego określoną postać, chociaż wymienionego w art. 23 k.c. jako odrębne dobro osobiste. Ochronę wizerunku dodatkowo wspierają przepisy prawa autorskiego. Wedle tych przepisów - rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody osoby na nim przedstawionej. Nie dotyczy to jednakże osób powszechnie znanych, lub stanowiących jedynie szczegół całości, takiej jak np. zgromadzenie.

Tajemnica korespondencji

Określenie "korespondencja" nie jest dokładnie zdefiniowane w jakiejkolwiek dziedzinie prawa. Nie odpowiada ono również potocznemu rozumieniu. Pojawienie się nowych środków rejestrowania wypowiedzi stwarza dodatkowe możliwości poszerzenia pojęcia "listu", będącego składnikiem korespondencji, oraz burzy uporządkowane dotychczas pojęcie korespondencji w tradycyjnym znaczeniu - jako korespondencji pisemnej. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w art. 49 zapewnia wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Daje to możliwość konstruowania nowego dobra osobistego, nie wymienionego w kodeksie cywilnym.

Nietykalność mieszkania

Sprawy o ochronę prawa do mieszkania, nazywane również roszczeniem o ochronę miru domowego, pozostają najczęściej w związku z naruszeniem innych dóbr osobistych, takich jak prawo do nieskażonego środowiska naturalnego czy prawo do czci lub spokoju psychicznego. Definicja nietykalności mieszkania jest ujmowana szeroko i zalicza się do niej, oprócz wdarcia się do cudzego domu, mieszkania czy też działki gruntu związanej z ich używaniem, inne przypadki niepokojenia kogoś w obrębie mieszkania, np. utrudnianie korzystania z niego (Por: I C 1783/77 SW w Warszawie - sprawa o wycofanie ze wszystkich punktów informacji, reklamy i zawiadomień informacji z numerem telefonu powoda).

Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

Termin "twórczość" jest zbiorczym określeniem wszelkich dóbr osobistych, przysługujących twórcy. Prawa przysługujące twórcy mają za zadanie chronić jego stosunek osobisty do stworzonego przez niego dzieła. Naruszenie tych dóbr może nastąpić poprzez np. niedopuszczalne wprowadzanie w dziele zmian, dodatków, skrótów itp. Ochrona winna przysługiwać autorowi niezależnie od tego, czy odczuł on ujemnie fakt naruszenia, co jest wyrazem podejścia obiektywnego do naruszeń tego dobra.

Dane osobowe

Kolejnym dobrem osobistym, nie wymienionym w kodeksie cywilnym może być prawo decydowania o dopuszczalności gromadzenia i udostępniania danych osobowych dotyczących osoby fizycznej. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych uzupełnia i rozszerza przewidzianą w art. 23 k.c. ochronę dóbr osobistych. W szczególności znacznie rozszerza prawa osoby, której dane dotyczą. Danymi osobowymi jest każda informacja dotycząca osoby fizycznej, pozwalająca na określenie tożsamości tej osoby. Przetwarzanie danych - to jakiekolwiek operacje wykonywane na danych osobowych, takie jak zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, a zwłaszcza te, które wykonuje się w systemach informatycznych. Przetwarzanie danych może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, dobro osoby, której dane dotyczą, lub dobro osób trzecich w zakresie i trybie określonym ustawą. Zgoda na przetwarzanie danych nie może być dorozumiana. Jednocześnie istnieją dane, które nie mogą być przetwarzane: pochodzenie rasowe, etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne, filozoficzne, przynależność wyznaniowa, partyjna, związkowa, dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym. Nie jest to jednak wyłączenie bezwzględne.

Osoby prawne

Na mocy art. 43 k.c. przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych. Dobra osobiste osób prawnych - to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 grudnia 1995 r. I ACR 1013/95; Orzecznictwo Sądów w sprawach Gospodarczych 1997/4 poz. 44 str. 59). Dobrem osobistym przedsiębiorstwa będzie renoma, rozumiana jako ogół pozytywnych wyobrażeń i ocen konsumentów o wyrobach tego przedsiębiorstwa. Przykładowo - jak stwierdza SN - szkoła wyższa może należycie wypełniać powierzone jej zadania dydaktyczno-wychowawcze, polegające na kształceniu i wychowywaniu młodzieży tylko wówczas, gdy dysponuje odpowiednio wysokim autorytetem wychowawczym i moralnym (Wyrok SN z 14 listopada 1986, II CR 295/86, OSNC 1988/2-3/40). Należy również liczyć się z ochroną swobody prowadzenia działalności statutowej przez osobę prawna na wypadek działań paraliżujących tę działalność. Odpowiednie stosowanie art. 23 k.c. wyłącza z zakresu tej ochrony takie jednak dobra osobiste człowieka, które w ogóle w przypadku osoby prawnej nie mogą być brane pod uwagę, jak np. zdrowie lub wizerunek. Nie jest wizerunkiem osoby prawnej ani wizerunek miejsca jej siedziby ani osób, wchodzących w skład jej organów.

Internet jako płaszczyzna naruszeń

Strony WWW, jako wygodny nośnik informacji w Internecie, mogą zawierać treści obraźliwe, nieprawdziwe lub krzywdzące, godzące w dobre imię i cześć konkretnej osoby fizycznej lub prawnej. W przypadku, gdy na stronach znajduje się bezprawnie nazwisko, pseudonim lub zdjęcie (wizerunek) danej osoby - naruszane są również te dobra osobiste. Dotyczy to również publikacji na publicznych listach dyskusyjnych czy w Usenecie, a także udostępniania plików przez ftp lub w inny sposób.

Za pośrednictwem Internetu możliwe jest zagrożenie dobra osobistego w postaci zdrowia lub życia. Na stronie "Akta Norymberskie" znajdowały się zdjęcia i dokładne dane o kilkuset lekarzach przeprowadzających w USA zabiegi usuwania ciąży. Spisy zawierały tak szczegółowe dane, jak: numery praw jazdy, adresy domowe, zdjęcia domów, imiona dzieci i daty ich urodzin. W prezentowanym serwisie nazwisko lekarza, który został ranny w wyniku ataku antyaborcyjnych fanatyków, było przekreślane czarna kreską. Oczywiste jest, iż zostały tu naruszone takie dobra osobiste wspomnianych lekarzy jak wizerunek, prawo do prywatności, nazwisko. W konsekwencji istnienia strony było również zagrożone ich zdrowie a nawet życie.

W wyniku działań penalizowanych przez kodeks karny może dojść do zmiany (podmienienia) oryginalnych stron WWW. W wyniku podmiany stron na serwerze danej firmy, mogą znaleźć się tam treści godzące w dobre imię, sławę czy wizerunek konkretnych osób. Jednocześnie sam fakt podmienienia stron może godzić w renomę osoby prawnej czy w dobre imię osoby fizycznej. Jaskrawym przykładem będzie podmienienie stron firmy zajmującej się bezpieczeństwem sieci, gdyż zostanie zachwiane przekonanie potencjalnych klientów o fachowości jej usług. U potncjalnego klienta może się zrodzić pytanie - jak firma, która nie mgła się zabezpieczyć przed atakiem, sama oferuje swoje usługi innym? Każde zamienienie strony WWW można traktować jako naruszenie wolności wypowiedzi osób uprawnionych z tytułu posiadania kont czy serwerów WWW. Bardzo łatwo można wyobrazić sobie naruszenie dóbr osobistych w postaci twórczości naukowej lub artystycznej poprzez podmienienie stron WWW, na których znajduje się dany utwór. Same strony WWW należy uznać za utwór i objąć ochroną jej autora.

Atak typu denial of service ze swej natury godzi w dobro osobiste w postaci wolności komunikowania się osoby fizycznej czy prawnej. W wyniku takiego ataku naruszona być może swoboda prowadzenia działalności statutowej przez osobę prawną. Podobnie należy zakwalifikować umieszczanie na stronach www wszelkiego rodzaju złośliwych apletów powodujących unieruchomienie maszyny ofiary czy bomb mailing. Spaming, mimo iż jest łagodniejszym zjawiskiem, to jednak z punktu widzenia pojedynczego użytkownika, posiadacza skrzynki pocztowej, jest często sporym utrudnieniem. Godzi w spokój psychiczny, prawo do prywatności, a w ekstremalnych przypadkach w wolność komunikacji.

Zjawiskiem, które może naruszać dobra osobiste jest "fake mail" (fałszywy list), za pomocą którego można wprowadzić w błąd odbiorcę listu co do tożsamości nadawcy. Wypowiadający się jako ktoś inny np. na forum grupy newsowej może głosić treści niezgodne z przekonaniami osoby pod którą się podszywa. Osoba podszywająca się potencjalnie ma możliwość obrażenia innych osób. W ten sposób zagrożone będzie dobre imię osoby, pod którą się podszyto w taki sposób, że może ona zostać uznana przez innych uczestników grypy dyskusyjnej za niegrzeczną, ordynarną etc. Poza wszelkiego rodzaju naruszeniami czci i dobrego imienia jakie mogą się pojawić w wyniku takich listów mamy tu do czynienia również z naruszeniem tajemnicy komunikacji, na przykład, gdy fałszywy nadawca prowokuje odpowiedzi na inny adres (kontrolowany przez siebie), a w wyniku takiej wymiany maili dochodzi do sytuacji kiedy naruszyciel wchodzi w posiadanie informcji (korespondencji) do niego nie kierowanej. Oczywiście tak jak w większości przypadków podszywanie się pod kogoś innego prowadzić może do naruszenia dobra osobistego w postaci nazwiska czy pseudonimu. Efektem "fake maila" może być uniemożliwienie ofierze ataku korzystania z poczty. Przykładem może być fałszywe zapisanie ofiary na listy dyskusyjne (które nie wymagają potwierdzenia) lub wysłanie na grupę dyskusyjną fałszywego listu z bardzo atrakcyjną ofertą (np. wynajęcie mieszkania po bardzo niskiej cenie).

"Sniffing" jest jedną z najczęściej spotykaną metodą ataków internetowych. Jeśli włamywaczowi uda się zainstalować oprogramowanie do przechwytywania pakietów w sieci może obserwować połączenia "z" i "do" konkretnej maszyny - celu ataku. Każde połączenie protokołu FTP, telnet, rlogin czy SMTP może pozwolić włamywaczowi na przechwycenie hasła, treści listu lub innych informacji. Włamywacz może również osadzić "sniffera" w innym programie, w postaci wirusowej. Program taki zostałby rozprowadzony i po uruchomieniu w systemie ofiary przechwytywałby odpowiednie informacje i przesyłał je do systemu włamywacza. Wchodząc w posiadanie takich danych włamywacz narusza prawo do prywatności danej osoby, narusza również inne dobra osobiste - w szczególności tajemnicę komunikacji. Samo przygotowanie urządzeń podsłuchowych stanowi już zagrożenie dobra osobistego, a zatem należy przyjąć, że takim zagrożeniem będzie również zainstalowanie sniffera, lub wygenerowanie odpowiedniego wirusa, który spełniałby podobne funkcje i działał w systemie informatycznym ofiary ataku.

Zakończenie

Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na to, że również w Internecie pewne zachowania mogą stanowić naruszenie dóbr osobistych. Ze względu na ramy artykułu zostały w nim przedstawione jedynie przykładowe formy naruszeń. Internet ciągle się rozwija, tak więc nie jest możliwe przedstawienie kiedykolwiek wszystkich form naruszeń opisywanych dóbr. Wydaje się że istnieją odpowiednie przepisy prawne umożliwiające dochodzenie roszczeń w przypadku naruszeń. Również katalog dóbr osobistych jest niezamknięty, co daje możliwość wskazywania nowych rodzajów dóbr osobistych. Mimo to olbrzymim problemem są kwestie dowodowe. Z jednej strony trudno udowodnić, iż przy wykorzystaniu Internetu w ogóle nastąpiło naruszenie lub zagrożenie jakiegoś dobra osobistego. Z drugiej strony często trudno ustalić tożsamości naruszyciela. Komunikacja w sieci polega na przesyłaniu między komputerami pakietów danych, a taki pakiet ze względu na łatwość modyfikacji nie może być dowodem w sprawie. Z tego samego powodu trudno uznać za dowód plik komputerowy - formę przechowywania danych na nośniku informacji. Sytuację może zmienić jednolity system autentykacji użytkowników, czy powszechne stosowanie szyfrowania, jednak w każdym przypadku, wobec wynajdowania nowych zabezpieczeń systemów informatycznych oraz równoczesnego ich przełamywania proces dowodowy przenosi się do sfery specjalistycznej. Wymiar sprawiedliwości ma przed sobą olbrzymie wyzwanie, nie oznacza to jednak, że system prawny nie ma zastosowania w przypadku Internetu.

Zasada zawarta w art. 23 kodeksu cywilnego ma charakter ogólny i przewiduje ochronę jaką prawo cywilne roztacza nad instytucją dóbr osobistych. Ochrona ta jest niezależna od ochrony przewidzianej w innych przepisach, zwłaszcza od odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach ogólnych za wyrządzoną szkodę. Dobra osobiste są chronione w sposób wszechstronny - środki ochrony mogą mieć charakter zarówno majątkowy jak i niemajątkowy. W jednym procesie mogą być zgłoszone zarówno roszczenia mające charakter majątkowy jak i te o charakterze niemajątkowym. W praktyce najczęściej łączone jest żądanie usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych z żądaniem materialnego zadośćuczynienia. Pozostaje jednak problem - kto będzie pozwanym.

Piotr Waglowski

Artykuł opublikowany został w książce: "Internet - fenomen społeczeństwa informacyjnego"; Częstochowa 2000.

Piotr VaGla Waglowski

VaGla
Piotr VaGla Waglowski - prawnik, publicysta i webmaster, autor serwisu VaGla.pl Prawo i Internet. Ukończył Aplikację Legislacyjną prowadzoną przez Rządowe Centrum Legislacji. Radca ministra w Departamencie Oceny Ryzyka Regulacyjnego a następnie w Departamencie Doskonalenia Regulacji Gospodarczych Ministerstwa Rozwoju. Felietonista miesięcznika "IT w Administracji" (wcześniej również felietonista miesięcznika "Gazeta Bankowa" i tygodnika "Wprost"). Uczestniczył w pracach Obywatelskiego Forum Legislacji, działającego przy Fundacji im. Stefana Batorego w ramach programu Odpowiedzialne Państwo. W 1995 założył pierwszą w internecie listę dyskusyjną na temat prawa w języku polskim, Członek Założyciel Internet Society Poland, pełnił funkcję Członka Zarządu ISOC Polska i Członka Rady Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji. Był również członkiem Rady ds Cyfryzacji przy Ministrze Cyfryzacji i członkiem Rady Informatyzacji przy MSWiA, członkiem Zespołu ds. otwartych danych i zasobów przy Komitecie Rady Ministrów do spraw Cyfryzacji oraz Doradcą społecznym Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej ds. funkcjonowania rynku mediów w szczególności w zakresie neutralności sieci. W latach 2009-2014 Zastępca Przewodniczącego Rady Fundacji Nowoczesna Polska, w tym czasie był również Członkiem Rady Programowej Fundacji Panoptykon. Więcej >>