Systemowe wynagrodzenie twórców

Dostęp do dóbr kultury i dozwolony użytek osobisty - opłaty kompensacyjne i próby systemowego zagwarantowania wynagrodzenia na rzecz twórców za korzystanie z chronionych przez prawo autorskie utworów

Na podstawie art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wolno bez zezwolenia twórcy nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. W ten sposób ustawodawca uznał, że pewna wymiana dóbr kultury możliwa jest w najbliższej sferze każdego człowieka, jednakże w określonym w ustawie zakresie obejmującym „korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego”.

Polska ustawa zgodna jest w tym względzie np. z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Dyrektywa ta przewiduje, że "Państwa członkowskie mogą przewidzieć wyjątki lub ograniczenia w odniesieniu do prawa do rozpowszechniania, o którym mowa w art. 2, w następujących przypadkach (...) w odniesieniu do rozpowszechniania na dowolnych nośnikach przez osobę prywatną, do użytku osobistego i do celów ani bezpośrednio ani pośrednio handlowych, pod warunkiem, że właściciele praw autorskich otrzymają stosowną rekompensatę, uwzględniającą zastosowanie lub nie zastosowanie środków technicznych, o których mowa w art. 6, w odniesieniu do danych utworów lub przedmiotów objętych ochroną..."

Z racji tego, iż taki użytek stanowi istotny wyjątek od generalnej zasady prawa autorskiego, zgodnie z którą to twórca ma wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz wynagrodzenia za korzystanie z tych utworów – kiedyś ustalono, że rekompensatą za ustawowe prawo działania w ramach dozwolonego użytku będą specjalne opłaty wnoszone na rzecz twórców za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Opłaty te wliczane są dziś w ceny urządzeń mogących służyć do dokonywania kopii (magnetofony, magnetowidy, nagrywarki), ale również w ceny czystych nośników (dyski twarde, dyskietki, płyty CD i itp.), ale również w cenę np. czystych kartek A4…

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wyznaczył rozporządzeniem organizacje zbiorowego zarządzania uprawnione do poboru opłat od magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników. Są nimi:

a) Stowarzyszenie Autorów ZAIKS - na rzecz twórców,
b) Stowarzyszenie Artystów Wykonawców Utworów Muzycznych i Słowno-Muzycznych – SAWP na rzecz artystów wykonawców,
c) Związek Producentów Audio-Video ZPAV - na rzecz producentów fonogramów i wideogramów.

Organizacje ustanowiły Pełnomocnika Koordynatora ds. urządzeń i czystych nośników służących do utrwalania utworów w zakresie własnego użytku osobistego, który posługuje się w pracy stworzonym na potrzeby inkasa opłat biurem.

Organizacjami wskazanymi przez Ministra do poboru i podziału opłat od urządzeń reprograficznych oraz związanych z nimi czystych nośników są:
a) Stowarzyszenie Zbiorowego Zarządzania Prawami Autorskimi Twórców Dzieł Naukowych i Technicznych KOPIPOL - na rzecz twórców,

b) Stowarzyszenie Autorów i Wydawców „Polska Książka” - na rzecz wydawców.

Wpływy inkasowe z tytułu opłat od producentów i importerów urządzeń reprograficznych: Stowarzyszenie KOPIPOL w 2005 r. zainkasowało opłaty w wysokości – 1.026.324,22 zł.; Stowarzyszenie „Polska Książka” zainkasowało za 2005 r. opłaty od producentów i importerów urządzeń reprograficznych wraz z opłatami od posiadaczy urządzeń reprograficznych (art. 201 ustawy) w wysokości 1.206.056,91 PLN (szacunkowo ok. 80% tej kwoty stanowią opłaty od producentów i importerów urządzeń reprograficznych oraz związanych z nimi czystych nośników).

Do tego dochodzą jeszcze opłaty od posiadaczy urządzeń reprograficznych prowadzących działalność gospodarczą w zakresie zwielokrotniania utworów dla własnego użytku osobistego osób trzecich, do uiszczania opłat w wysokości do 3% wpływów z tego tytułu na rzecz twórców i wydawców…

Cytowana wcześniej dyrektywa przewiduje, że państwa członkowskie mogą (ale nie muszą) przewidywać wspomniany wyjątek od zasady monopolu prawnoautorskiego, przysługującego twórcy. Oznacza to, że dozwolony użytek osobisty zależy od woli ustawodawcy i w każdej chwili może zostać w Polsce zniesiony…

Zatem mamy dylemat polegający mniej więcej na tym, że albo mamy dozwolony użytek osobisty i wówczas działa jakiś model wynagrodzenia na rzecz twórców (copyright levies), albo też twórcy kontrolują obieg informacji za pomocą narzędzi takich jak DRM i wówczas sami pobierają opłaty. Taka alternatywa nie jest jednak taka prosta.